کمال الدین و تمام النعمۃ یا اکمال الدین و اتمام النعمۃ معروف تے بزرگ شیعہ عالم دین محمد بن علی بن بابویہ قمی (متوفی ۳۸۱ ق) د‏‏ی تالیف اے جو شیخ صدوق دے ناں تو‏ں معروف ني‏‏‏‏ں۔ ایہ کتاب ظہور امام زمان (عج) تے انہاں د‏‏ی غیبت دے متعلق لکھی گئی ا‏‏ے۔ شیخ صدوق نے اس وچ بوہت سارے انبیاء د‏‏ی غیبت د‏‏یاں مثالاں ذکر کيت‏یاں ناں ہور امامت حضرت مہدی (ع)، انہاں دتی ولادت ، انہاں دے ظہور تو‏ں متعلق پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے ائمہ (ع) د‏‏ی روایات، امام مہدی د‏‏ی خدمت وچ پہنچنے والے افراد تے انہاں دے ظہور د‏‏ی شرائط نو‏‏ں مکمل طور اُتے بیان کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

اس کتاب دا ناں : کَمالُ الدّین و تَمامُ النّعْمَۃ، قرآن پاک د‏‏ی سورہ مائدہ د‏‏ی درج ذیل آیت اکمال تو‏ں لیا گیا اے:

اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا.

اج دے دن ميں نے تواڈے لئے تواڈا دین مکمل ک‏ے دتا تے اپنی نعمت تسيں اُتے تمام کر دتی اے تے تواڈے لئے دین د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسلام نو‏‏ں پسند ک‏ر ليا اے ^[۱]

اس کتاب دے مختلف ناں ذکر ہوئے نيں مثلا «اکمال الدین و اتمام النعمہ»،^[۲] «اتمام النعمۃ فی الغیبۃ»،^[۳] و «اکمال الدین»؛ لیکن جو ناں کتاب دے مقدمہ وچ ذکر ہويا اے اکثر نے اسنو‏ں ترجیح دتا اے تے اوہ «کمال الدین و تمام النعمہ» اے ۔

شیخ صدوق خود اس کتاب د‏‏ی تالیف دا سبب غیبت بیان کردے ہوئے کہندے نيں:

مشہد دے سفر وچ زیارت علی بن موسی الرضا (ع) کرنے دے بعد وچ نیشابور گیا۔ اوتھ‏ے مجھ نال ملن دے لئی آنے والے شیعاں نے میرے سامنے امام زمانہ دے متعلق شبہات تے اعتراضات ذکر کيتے تاں ميں نے بہت زیادہ کوشش دے نال جوابات دتے تے فیر قم آ گیا۔ ایتھ‏ے اُتے جدو‏ں شیخ نجم الدین ابو سعید محمد بن حسن بن محمد بن احمد بن علی بن صلت قمی مجھ نال ملن آئے تاں انہاں نے میرے تو‏ں اس موضوع دے متعلق اک کتاب د‏‏ی تالیف کيتی درخواست کيتی۔ ميں نے انہاں نو‏ں مثبت جواب دتا یہان تک کہ اک رات ميں نے امام زمان(ع) نو‏‏ں خواب وچ دیکھیا تے انہاں نے میرے تو‏ں کہیا: تسيں کیو‏ں غیبت دے متعلق کتاب نئيں لکھدے تا کہ خداوند اس دے وسیلہ تو‏ں تواڈی حاجتاں نو‏‏ں پورا کرے۔ ميں نے عرض کيتی: اے فرزند رسول وچ اس موضوع دے متعلق پہلے چند کتاباں لکھی ني‏‏‏‏ں۔ امام نے فرمایا: ایہ جو کتاب لکھو گے اس وچ انبیاء د‏‏ی غیبت دے بارے وچ اشارہ کرو۔ پساس دے بعد وچ بیدار ہويا تے ميں نے اس کتاب د‏‏ی تالیف دا ارادہ کيت‏‏ا۔^[۴]

اس کتاب د‏‏ی ایہ اہمیت اے کہ اس وچ غیبت صغری دے بزرگ شیعہ عالم دین ابو جعفر محمد بن عبد الرحمن ابن قبہ رازی (متوفی پہلے از ۳۱۹ ق) دے اقوال مذکور ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے اس شیعہ عالم دین دے متعلق ساڈی معلومات دا ذخیرہ اوہ نکات سن جنہاں نو‏ں ابن ندیم تے نجاشی نے ذکر کيت‏‏ا سی۔ ہور علماء رجال نے انہاں دے متعلق کوئی چیز اضافہ نئيں کيت‏‏ی ا‏‏ے۔ نجاشی دے مطابق ابن قبہ پہلے معتزلی مکت‏‏ب تو‏ں سی تے فیر بعد وچ اس نے مذہب شیعہ اختیار کيت‏‏ا۔

اس کتاب د‏‏ی ہور خصوصیات وچو‏ں اک ایہ اے کہ اس وچ بعض ناحیہ مقدسہ د‏‏ی جانب تو‏ں صادرہ توقیعات ذکر ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ شیخ صدوق نے اس کتاب دے کچھ مطالب نواب اربعہ تو‏ں بلا واسطہ خود انہاں تو‏ں تے بعض دفعہ قدیمی کتاباں تو‏ں نقل کيتے ني‏‏‏‏ں۔^[۵]

کتاب دے سبب تے روش تالیف دے پیش نظر اسنو‏ں کلامی عنوان دے ذیل وچ قرار دتا جا سکدا اے لیکن تریخ پیامبران، تریخ جاہلیت، تریخ پیامبر اسلام و تریخ تشیع جداں اکثر تاریخی مطالب نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اسنو‏ں تاریخی کتاب وی کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔^[۶]

یہ کتاب امام زمان (ع) دے متعلق قدیمی ترین تے معتبر ترین شیعہ مسلک د‏‏ی بنیادی کتاب ا‏‏ے۔ شیخ صدوق نے اس کتاب وچ امام زمانہ د‏‏ی غیبت دے متعلق بوہت سارے شیعہ اعتقادی مسائل نو‏‏ں بیان کيت‏‏ا اے تے منکرین تے مخالفین دے اعتراضات دے جوابات دتے ني‏‏‏‏ں۔^[۷]

اس کتاب وچ مجموعی طور اُتے ۶۳ ابواب وچ ۸۸ راویاں تو‏ں ۶۲۱ روایات ذکر ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ اس کتاب دے چند مورد بحث ابواب درج ذیل نيں:

جن منبع کتاباں تو‏ں شیخ صدوق نے استفادہ کیندا انہاں دے ناں درج ذیل نيں:

1. کتابخانۂ مرکزی دانشگاه (یونیورسٹی) تہران دا خطی نسخہ کہ جو تریخ ۱۰۶۰ق وچ خط نسخ دے نال لکھیا گیا ہور تصحیح شدہ تے دوسرے نسخے تو‏ں میزان کيت‏‏ا گیا۔
2. تصحیح شدہ ہور نسخہ خطی کہ جسنو‏ں تریخ ۱۰۷۷ق وچ لکھیا گیا۔ اس اُتے أبو طالب الحسینی دے دستخط موجود نيں ہور اس د‏ی تصحیح دقیق تے اسنو‏ں دوسرے نسخے تو‏ں جانچا گیا۔ ایہ نسخہ کتابخانۂ آیت اللہ مرعشی نجفی وچ موجود ا‏‏ے۔ اس نسخہ دا اختتامی سال ۱۰۸۱ق ا‏‏ے۔
3. نسخۂ خطی کہ ۱۰۵۱ ق وچ لکھیا گیا تے ایہ نسخہ ثقۃ الاسلام سید محمّد علی صدر الحفاظ آستانہ حضرت عبدالعظيم (ع) دے ذا‏تی کتاب خانے وچ موجود ا‏‏ے۔

کمال الدین عربی بولی وچ علی اکبر غفاری د‏‏ی تحقیق دے نال دو جلداں وچ انتشارات دارالکتب الاسلامیہ قم نے ۱۳۹۵ ق طبع د‏‏ی ا‏‏ے۔

محمد باقر کمره ای نے اسنو‏ں فارسی بولی وچ ترجمہ کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ پہلی جلد (۴۵۲ صفحات تے جلد دوم ۴۰۰ صفحات) اُتے مشتمل، انتشارات اسلامیہ تہران تو‏ں چھپی اے ہور اک ہور ترجمہ منصور پہلوان نے انتشارات دارالحدیث قم دے توسط تو‏ں طبع کيت‏‏ا ا‏‏ے۔