Zofia Hertz

Zofia Neuding

Data i miejsce urodzenia	27 lutego 1910 Warszawa
Data i miejsce śmierci	20 czerwca 2003 Maisons-Laffitte
Zawód, zajęcie	notariusz
Miejsce zamieszkania	Warszawa / Łódź
Narodowość	Polka
Małżeństwo	Zygmunt Hertz
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Zofia Hertz, z domu Neuding (ur. 27 lutego 1910 w Warszawie, zm. 20 czerwca 2003 w Maisons-Laffitte) – polska notariuszka, współtwórczyni Instytutu Literackiego i najbliższa współpracownica Jerzego Giedroycia, po jego śmierci dyrektorka Instytutu Literackiego w Paryżu.

Urodziła się w Warszawie w spolonizowanej rodzinie żydowskiej^[1] (prawdopodobnie podczas II wojny światowej nastąpiła zmiana roku urodzenia – z 1910 na 1911. Zofia Hertz nie sprostowała jej po wojnie i potwierdzała przez wszystkie kolejne lata), jako córka Ludwika Neudinga i Heleny z domu Nisenson. Dzieciństwo spędziła w Warszawie, od 1921 zamieszkała w Łodzi. Po maturze w 1928 (Gimnazjum Żeńskie R. Konopczyńskiej-Sobolewskiej w Łodzi), przez rok studiowała na Wydziale Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1929 znowu w Łodzi. Podjęła pracę w kancelarii notarialnej Apolinarego Karnawalskiego. 13 maja 1933, jako pierwsza kobieta w Łodzi, przystąpiła i zdała egzamin na stanowisko notariusza^[2]. W lutym 1939 poślubiła Zygmunta Hertza. Do września 1939 pracowała jako referent notarialny.

Po wybuchu II wojny światowej, w czerwcu 1940, aresztowana wraz z mężem we Lwowie, podczas masowej akcji NKWD. Deportowani do Cyngłoku w Maryjskiej ASRR – gdzie spędzili 14 miesięcy pracując przy wyrębie lasu. Amnestionowani na mocy układu Sikorski-Majski. 20 września 1941 oboje wstąpili do Armii Polskiej, utworzonej w ZSRR pod dowództwem gen. Andersa. Pracowała w Wydziale Propagandy i Informacji – Oddział Kultury i Prasy APW i 2 Korpusu (od kwietnia 1942 pod kierownictwem Józefa Czapskiego). Współpracowała z biurem redakcji gazety „Orzeł Biały”. Wraz z Armią Polską na Wschodzie wyszła z ZSRR i z 2 Korpusem przez Irak i Egipt dotarła do Włoch. Od 1943 sekretarka i współpracowniczka Jerzego Giedroycia.

Współzałożycielka – z Jerzym Giedroyciem, mężem Zygmuntem Hertzem i Józefem Czapskim – Instytutu Literackiego (powołany w 1946 w Rzymie, w 1947 przeniesiony do Maisons-Laffitte pod Paryżem). Stał się on ośrodkiem skupiającym wybitnych polskich pisarzy i publicystów emigracyjnych, autorów objętych cenzurą w komunistycznej Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej. Jego działalność wydawnicza obejmowała: miesięcznik „Kultura” (1947–2000), serię „Biblioteka Kultury”, w skład której wchodziły: „Zeszyty Historyczne” oraz setki tytułów książek (dzieła literackie i książki o charakterze politycznym i pamiętnikarskim). Założycielem i redaktorem periodyków był Jerzy Giedroyc. Zofia Hertz zajmowała się stroną administracyjną i wydawniczą, tłumaczyła teksty, w latach 1962–1986 prowadziła w „Kulturze” stałą rubrykę Humor krajowy.

Po śmierci Jerzego Giedroycia kierowała Instytutem Literackim. Kontynuowała edycję „Zeszytów Historycznych” (w październiku 2000 ukazał się ostatni numer, 637, „Kultury”, który zgodnie z wolą Jerzego Giedroycia przestał wychodzić po jego śmierci). Zmarła 20 czerwca 2003 w Maisons-Laffitte. Pochowana jest na pobliskim cmentarzu, w Mesnil-le-Roi, gdzie spoczywają również inni twórcy paryskiej „Kultury”.

Nigdy nie wystąpiła o obywatelstwo francuskie, miała status polskiego uchodźcy politycznego (od grudnia 1948). Odznaczona Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (2000) i Medaille d'Or de la Ville Maisons-Laffitte (2001). Laureatka nagrody edytorskiej polskiego PEN Clubu za 2000.

Dnia 27 sierpnia 2008 Rada Miejska w Łodzi podjęła uchwałę nadającą nazwę Skwer Zofii i Zygmunta Hertzów dotychczas bezimiennemu skwerowi, położonemu przy ul. Matejki, pośród gmachów Uniwersytetu Łódzkiego (pomiędzy uczelnianą biblioteką a Wydziałem Zarządzania)^[3].

• Kamila Łabno-Hajduk, Zofia Hertz. Życie na miarę "Kultury" (Wydawnictwo KEW, Stowarzyszenie Instytut Literacki Kultura, Wrocław-Wojnowice-Paryż 2023, ISBN 978-83-7893-308-3)
• Barbara Toruńczyk, Rozmowy w Maisons-Laffitte 1981 (Fundacja Zeszytów Literackich, Warszawa 2006, ISBN 83-60046-70-0); po raz pierwszy: Wywiad z Zofią Hertz, „Res Publica”, nr 8, 1981; przedruk: Zofia Hertz. Dzień w Maisons-Laffitte, „Gazeta Wyborcza. Wysokie obcasy”, 10 listopada 2000
• Zygmunt Hertz, Listy do Czesława Miłosza 1952-1979 (wybór i opracowanie Renata Gorczyńska, Instytut Literacki, Paryż 1992, ISBN 2-7168-0142-8)
• Iza Chruślińska, Była raz „Kultura”... Rozmowy z Zofią Hertz, wstęp Czesław Miłosz (wydanie 2 uzupełnione, Towarzystwo Opieki nad Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003, ISBN 83-227-2020-3, wydanie 1, Oficyna Wydawnicza MOST, Warszawa 1994, ISBN 83-85611-24-X)
• Renata Gorczyńska, Portrety paryskie (Wydawnictwo Literackie, Kraków, 1999, ISBN 83-08-02993-0)
• Elżbieta Sawicka, Przedwojenna historia. Rozmowa z Zofią Hertz („Rzeczpospolita. Plus-Minus”, 24 lutego 2001)
• Joanna Podolska, Jeden grosz od weksla („Gazeta Wyborcza. Łódź/Fabryka”, 24 maja 2002)

• "Jej losy odmieniło poznanie Jerzego Giedroycia". Biografka o Zofii Hertz. Dwójka - Program 2 Polskiego Radia, 31.01.2023 [dostęp: 19-03-2023].
• Paryska „Kultura”. kulturaparyska.onet.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-18)].
• 'Vita mutatur non tollitur’ – pośmiertne wystawy twórców nauki i.... pater.kul.lublin.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-10-07)].
• „W Polsce nie widać uczciwych ludzi”. Dwójka - Program 2 Polskiego Radia, 2013-06-24. [dostęp 2014-06-20].