Zmierzch Zachodu

Der Untergang des Abendlandes

Okładka książki Zmierzch Zachodu wydanej w języku niemieckim przez C.H. Beck, Monachium, 1922
Autor	Oswald Spengler
Typ utworu	traktat filozoficzny
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Austria
Język	niemiecki
Data wydania	1918
Pierwsze wydanie polskie
Data wydania polskiego	2001
Wydawca	Wydawnictwo KR
Przekład	Józef Marzęcki
Multimedia w Wikimedia Commons

Zmierzch Zachodu (niem. Der Untergang des Abendlandes) – dzieło Oswalda Spenglera wydane w dwóch tomach, w latach 1918–1922, z zakresu filozofii historii i kultury. Jedno z najważniejszych dzieł z zakresu teorii cywilizacji. Pełny tytuł dzieła: Der Untergang des Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte (Zmierzch Zachodu: Zarys morfologii historii uniwersalnej). Książka usiłuje przedstawić sens dziejów, a znaczącymi jednostkami historii nie są epoki, lecz kultury, które ewoluują w sposób zbliżony do organizmów biologicznych. Dzieło, pomimo krytyki ze strony specjalistów, spotkało się z szerokim pozytywnym przyjęciem, posłużyło też jako źródło inspiracji dla licznych naśladowców.

Spengler pisał pracę w Monachium, gdzie mieszkał od 1911 roku, utrzymując się z korepetycji i spadku po matce. Tytuł nawiązywał do dzieła Otto Seecka Geschichte des Untergangs der Antiken Welt z 1898 roku^[1]. I wojna światowa opóźniła wydanie I tomu, który ukazał się dopiero w 1918 roku, odnosząc sukces wydawniczy. Spengler nie zmienił swojego trybu życia, odrzucił propozycję objęcia profesury na Uniwersytecie w Getyndze i pracował nad drugim tomem, który ukazał się w 1922 roku. W roku następnym ukazała się poprawiona edycja I tomu.

Książka głosiła teorię wielkich kultur, które rodzą się, rozwijają się, uzyskują dojrzałość, a następnie umierają na podobieństwo biologicznego organizmu. Część stosowanej przez Spenglera terminologii zaczerpnięta została z biologii (homologia, analogia), a cywilizacje traktowane są jak organizmy^[2]. Końcowym stadium rozwoju kultury jest cywilizacja, epoka wielkich imperiów i potęgi militarnej, rozwoju techniki (kosztem duchowości)^[3]. Taki bieg zdarzeń jest nieuniknionym przeznaczeniem każdej kultury. Kultury są oparte na idei przewodniej, są wzajemnie nieprzenikalne, niezależne od siebie, a w dużej mierze także niepoznawalne^[4]. Ograniczone poznanie innych wielkich kultur jest możliwe poprzez stosowanie analogii i homologii. W toku rozwoju każdej z wysokich kultur pewne procesy są powtarzane (formy historyczne)^[5][6]. Spengler był przekonany, że człowiek może uchwycić formy historyczne^[7].

Spengler wyróżniał osiem zaawansowanych kultur (Hochkulturen): egipska, babilońska, indyjska, chińska, antyczna (nazywana przez niego „apollińską”), islamsko-żydowska („kultura magiczna”), meksykańska i zachodnia (faustyczna)^[8]. Spengler sądził, że dziewiątą kulturą będzie rosyjska, do której należeć będzie III tysiąclecie. Kultura zachodnioeuropejska (zwana przez Spenglera „faustyczną”) znajduje się w końcowym etapie rozwoju, a tym samym zmierza do upadku^[9]. Spengler uważał, że upadek ów przyśpieszają idee takie jak demokracja, egalitaryzm, tolerancja i humanitaryzm^[10].

Koncepcja Spenglera miała charakter relatywistyczny i podważający możliwość ogólnoludzkiego postępu^[4]. Spengler odrzucił hegeliańską perspektywę Absolutu, rezygnuje z ideału człowieczeństwa, co doprowadziło do „zakwestionowania idei absolutnych i uniwersalnych”^[11]. Inspirował się ideą organicznego rozwoju Goethego i Nietzcheańską koncepcją woli i przeznaczenia^[12]. W dużej mierze oparł się także na argumentach rosyjskiego teoretyka cywilizacji Nikołaja Danilewskiego, który przewidywał, że kolejną cywilizacją po zachodniej będzie rosyjska^[13].

Zmierzch Zachodu był jedną z najważniejszych prac niemieckiej rewolucji konserwatywnej^[1][14]. Po ukazaniu się dzieła powstało w Niemczech ponad 400 artykułów, publikacji i traktatów naukowych, a niektóre z nich wyszły spod ręki najbardziej prominentnych niemieckich myślicieli^[15]. Książka Spenglera zapoczątkowała debatę w środowisku akademickim (Streit um Spengler), była atakowana przez specjalistów w latach 20. XX wieku ze względu na liczne błędy faktograficzne i w rezultacie została gremialnie odrzucona przez środowisko naukowe, ale pomimo tego zyskała dużą popularność w okresie międzywojennym, a nawet zainspirowała innych teoretyków do rozważań nad upadkiem cywilizacji^[16][13]. Pomimo licznych błędów wnioski końcowe nie były łatwe do zakwestionowania^[14].

Pomimo krytyki ze strony specjalistów książka od swojego pierwszego wydania odniosła sukces wydawniczy^[17]. Pierwsze dwa tomy sprzedały się w nakładzie 113 tysięcy egzemplarzy^[14], a w latach 20. XX wieku sprzedała się na rynku niemieckim w liczbie ponad 600 tysięcy egzemplarzy^[17]. Wynikało to prawdopodobnie stąd, że lata 20. i 30. XX wieku przyniosły poczucie zagrożenia i wzrost nastrojów katastroficznych. Wielki kryzys ekonomiczny 1928–1932 wyzwalał w ludziach lęk i niepewność. Niepokój o przyszłość cywilizacji i kultury wiązał się z rozwojem totalitarnych systemów takich jak faszyzm i komunizm^[18]. W okresie międzywojennym książka cieszyła się wysoką poczytnością. Ocenia się, że mało który niemiecki myśliciel I połowy XX wieku był tak często cytowany, omawiany i krytykowany jak Spengler (za sprawą Zmierzchu Zachodu)^[19].

Thomas Mann początkowo opisał Upadek Zachodu jako fascynującą „powieść intelektualną”. Później jednak nazwał Spenglera „sprytnym małpiszonem Nietzschego”, „defetystą ludzkości” i „hieną”^[20]. Określił dzieło Spenglera jako fatalistyczne i defetystyczne^[21], krytykował go zwłaszcza za teorię kultur, które według Spenglera są całkowicie niezależnymi organizmami, a każda z nich nie rozumie ani słowa z tego, co mówi lub ma na myśli inna^[22].

Joseph Campbell przyznawał, że najważniejszą książką dla jego intelektualnego rozwoju był Zmierzch Zachodu Spenglera^[23].

Leonard Woolf ocenił Zmierzch Zachodu jako „oszałamiającą mieszankę błyskotliwej analizy, lekkomyślnych twierdzeń i dogmatycznego mistycyzmu […] zamazaną i wypaczoną przez mistyczną szarlatanerię, […] głęboko zakorzenioną niezdolność do uczciwej gry intelektualnej”^[24]. Woolf zaliczył pracę Spenglera do „ekstremalnych przejawów praktycznej faszystowskiej szarlatanerii”^[24].

Theodor Adorno krytycznie ocenił historiozoficzny system Spenglera, odrzucił nieuchronność mechanizmu wzrostu i rozkładu kulturowego, któremu ma podlegać każda cywilizacja. Krytykował Spenglera za mierzenie historii ideałem dominacji, za niedocenianie ludzkiej inicjatywy^[25].

Wielu badaczy próbowało wykazać wpływ książki Spenglera na włoski faszyzm (gdyż Benito Mussolini inspirował się tezami Spenglera, który skądinąd cenił sobie włoskiego dyktatora)^{[26][27][28][29][30]} lub na niemiecki nazizm. Choć Spengler był negatywnie nastawiony do Hitlera, co skazało go na marginalizację po nominacji Hitlera na kanclerza^[6][31], to naziści odwoływali się do części idei zawartych w spenglerowskim dziele: bezwzględnego posłuszeństwa jednostki państwu, konieczności utrzymania elit przy władzy, krytyki demokracji oraz do potrzeby prowadzenia wojen^[32]. Wśród wielbicieli Zmierzchu Zachodu znajdował się np. minister propagandy III Rzeszy Joseph Goebbels, który wykorzystywał tezę książki Spenglera do umocnienia poparcia dla wojowniczej polityki NSDAP^[33]. Niezależnie od stosunku Spenglera do rządów hitlerowskich, Zmierzch Zachodu uczynił go „guru skrajnej prawicy” okresu dwudziestolecia międzywojennego^[10].

Po II wojnie światowej Spengler, podobnie jak i Nietzsche, stał się w Niemczech filozofem niepożądanym. Społeczeństwo niemieckie miało już dosyć walki o byt i oraz idei światowej potęgi. Owa powściągliwość trwała jeszcze w latach 70. i 80. XX wieku. Po upadku komunizmu i ustaniu konfliktu na linii Wschód-Zachód Spengler ponownie wrócił do dyskusji, w prasie, radiu i wydawnictwach ponownie podjęto jego myśli^[34]. Podobnie stało się za sprawą zamachów z 11 września 2001 roku, które wzmogły obawy przed przyszłością oraz pogłębiły nastroje niepewności. Popularnym obecnie określeniem tego nie jest już jednak „upadek Zachodu”, ale mówi się, za Huntingtonem, o zderzeniu cywilizacji, czasem także o „wojnie cywilizacji”, w którą nieuchronnie zostało zaangażowane społeczeństwo zachodnie^[35].

Do dziedzictwa Zmierzchu Zachodu nawiązują przedstawiciele europejskiej nowej prawicy, umieszczając Spenglera obok Martina Heideggera i Carla Schmitta wśród głównych źródeł inspiracji^[36][37][38]. Antybolszewicka retoryka Zmierzchu Zachodu – Spengler bowiem uznawał bolszewizm za przyczynę potencjalnego upadku kultury europejskiej – została przechwycona na początku XXI wieku, tym razem przez islamofobiczne ugrupowania prawicowe (w ramach syndromu oblężonej twierdzy)^[39]. Zmierzch Zachodu Spenglera, ze względu na propagowanie przezeń misji cywilizacyjnej „białego człowieka”, stanowi też przedmiot żywotnego zainteresowania białych suprematystów^[40].

• JanJ. Assman JanJ., Mythos und Religion in Thomas Manns Josephsromanen [online], Uni-Heidelberg, 2012, s. 213-220 .
• John RandalJ.R. Baker John RandalJ.R., Race, New York & London: Oxford University Press, 1974, s. 1-625, ISBN 978-0-19-212954-3, LCCN 73-87989 .
• IwonaI. Barwicka-Tylek IwonaI., Spengler Oswald Arnold Gottfried, [w:] MichałM. Jaskólski (red.), Słownik historii doktryn politycznych, t. 5, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2012, s. 545–551 .
• JamesJ. Burke JamesJ., The Day the Universe Changed, Boston and New York: Little, Brown and Company, 1995, ISBN 978-0563201922 .
• WayneW. Chapman WayneW., Spengler's The Decline of the West and Intellectual Quackery: Checking the Climate with Leonard Woolf and W.B Yeats, [w:] KristinK. Czarnecki (red.), Virginia Woolf and the Natural World, Liverpool University Press, 2011, s. 226, ISBN 1-942954-14-X  (ang.).
• CarlC. Dreher CarlC., Spengler and the Third Reich, „The Virginia Quarterly Review”, 15 (2), 1939, s. 176–177, 185, ISSN 0042-675X, JSTOR: 26456737 .
• DavidD. Engels DavidD., Oswald Spengler and the Decline of the West, [w:] MarkM. Sedgwick (red.), Key Thinkers of the Radical Right: Behind the New Threat to Liberal Democracy, Oxford University Press, 21 lutego 2019, s. 14, DOI: 10.1093/oso/9780190877583.003.0001, ISBN 978-0-19-087758-3 [dostęp 2024-06-16] .
• NorthropN. Frye NorthropN., „The Decline of the West” by Oswald Spengler, „Daedalus”, 103 (1), 1974, s. 1–13 .
• ZaurZ. Gasimov ZaurZ., Carl Antonius LemkeC.A.L. Duque Carl Antonius LemkeC.A.L., Die Kultur- und Geschichtsmorphologie als Auslöser und Denkrahmen eines transnationalen Europa-Diskurses, [w:] Oswald Spengler als europäisches Phänomen: Der Transfer der Kultur- und Geschichtsmorphologie im Europa der Zwischenkriegszeit 1919-1939, ZaurZ. Gasimov (red.), Carl Antonius LemkeC.A.L. Duque, Vandenhoeck & Ruprecht 2013, s. 7-14 .
• JulianJ. Göpffarth JulianJ., Rethinking the German nation as German Dasein : intellectuals and Heidegger’s philosophy in contemporary German New Right nationalism, „Journal of Political Ideologies”, 25 (3), 2020, s. 248-273, DOI: 10.1080/13569317.2020.1773068, ISSN 1356-9317 [dostęp 2024-06-15]  (ang.).
• DanielD. Gorman DanielD., Revisiting Joseph Campbell’s The Power of Myth, „Intermountain West Journal of Religious Studies”, 5 (1), 2014, s. 73–88, ISSN 2155-1723 .
• Der Untergang des Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, [w:] AndrzejA. Kołakowski AndrzejA., Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku, B.B. Skarga (red.), t. 1, Warszawa: PWN, 1994, s. 396-402 .
• FrankF. Jacob FrankF., The “Decline of the West” as a Semiotic Strategy Against a European Union, [w:] FrancescoF. Mangiapane, TizianaT. Migliore (red.), Images of Europe, Springer Nature, 2021, s. 92–103, ISBN 3-030-69240-X  (ang.).
• WolfgangW. Krebs WolfgangW., Die imperiale Endzeit: Oswald Spengler und die Zukunft der abendländischen Zivilisation, Berlin: Rhombos-Verlag, 2008, ISBN 978-3-938807-97-2 .
• KrzysztofK. Koźmiński KrzysztofK., Carl Schmitt na tle doktryny rewolucyjnego konserwatyzmu, „Anthropos?” (10-11), 2008, s. 151-172, ISSN 1730-9549 [dostęp 2024-06-18]  (ang.).
• BenB. Lewis BenB., Oswald Spengler and the Politics of Decline, New York – Oxford: Berghahn, 2022, ISBN 978-1-80073-574-3 .
• AlbertA. Liu AlbertA., Spengler, Oswald, [w:] Encyclopedia of Semiotics, wyd. 1, Oxford University Press, 1998, s. 592-593, DOI: 10.1093/acref/9780195120905.001.0001, ISBN 978-0-19-512090-5 [dostęp 2024-06-16]  (ang.).
• SientjeS. Maes SientjeS. i inni, Tektonik der Systeme. Neulektüren von Oswald Spengler, Heidelberg 2016, s. 177-194 .
• DidierD. Musiedlak DidierD., Religion and Political Culture in the Thought of Mussolini, „Totalitarian Movements and Political Religions”, 6 (3), 2005, s. 401, DOI: 10.1080/14690760500317776, ISSN 1469-0764 [dostęp 2024-06-16]  (ang.).
• WiktorW. Niemczyk WiktorW., Filozofia religii, Warszawa: ChAT, 1987 .
• HartwigH. Pautz HartwigH., The German New Right and Its Think Tanks, „German Politics and Society”, 38 (4), 2020, s. 51-71, DOI: 10.3167/gps.2020.380403, ISSN 1045-0300 .
• HenryH. Maher HenryH., EdaE. Gunaydin EdaE., JordanJ. McSwiney JordanJ., Western civilizationism and white supremacy: the Ramsay Centre for Western Civilisation, „Patterns of Prejudice”, 55 (4), 2021, s. 312, DOI: 10.1080/0031322X.2021.2014087, ISSN 0031-322X [dostęp 2024-06-16]  (ang.).
• Roger A.R.A. Nicholls Roger A.R.A., Thomas Mann and Spengler, „The German Quarterly”, 58 (3), 1985, s. 361–374, JSTOR: 406568 .
• RüdigerR. Safranski RüdigerR., Romantik. Eine deutsche Affäre, Frankfurt am Main: S. Fischer, 2009, ISBN 978-3-596-18230-5 .
• SamuelS. Salzborn SamuelS., Renaissance of the New Right in Germany? A Discussion of New Right Elements in German Right-wing Extremism Today, „German Politics & Society”, 34 (2 (119)), 2016, s. 41, ISSN 1045-0300, JSTOR: 43917413 .
• JohnJ. Scott JohnJ., Spengler, Oswald, [w:] A Dictionary of Sociology, wyd. 4, Oxford University Press, 2014, s. 721, DOI: 10.1093/acref/9780199683581.001.0001, ISBN 978-0-19-968358-1 [dostęp 2024-06-16]  (ang.).
• MichaelM. Thöndl MichaelM., Oswald Spengler in Italien. Kulturexport politischer Ideen der »Konservativen Revolution«, Leipzig 2010, s. 1-221, ISBN 978-3-86583-492-8 .
• FrolF. Vladimirov FrolF., Die russische Vorkultur Eurasische Beiträge zur Morphologie der Weltgeschichte, „The Journal of the Oswald Spengler Society”, 3, 2020, s. 27-176 .

• OswaldO. Spengler OswaldO., Der Untergang des Abendlandes: Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, t. 1, München 1920, s. 1-615  (niem.).
• OswaldO. Spengler OswaldO., Der Untergang des Abendlandes: Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, t. 2, München 1922, s. 1-635  (niem.).
• The Decline Of The West 1928.
• Bibliographie Oswald Spengler Uni-Stuttgart
• Wolfgang Krebs, Der Untergang des Abendlandes Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, 2008, s. 1-18.