Zdobycie Arsenału

Marcin Zaleski, Wzięcie Arsenału, 1830
Państwo	Królestwo Polskie
Miejsce	Arsenał Królewski w Warszawie
Data	29 listopada 1830
Godzina	ok. 20.00–21.00
Liczba zabitych	od 60 do ponad 100
Typ ataku	szturm; walki obronne
Sprawca	część ludności cywilnej Warszawy, część wojskowych
brak współrzędnych

Zdobycie Arsenału (szturm na Arsenał, atak na Arsenał) – akcja zbrojna powstańców listopadowych i części ludu warszawskiego, mająca na celu opanowanie głównej zbrojowni w stolicy (Arsenału Królewskiego w Warszawie) oraz przejęcie składowanej tam broni palnej i białej dla wsparcia ruchu powstańczego; przeprowadzona wieczorem 29 listopada 1830 roku.

Zdobycie Arsenału przyczyniło się w znacznym stopniu do odparcia ataku oddziałów wojskowych skierowanych dla stłumienia rozruchów w mieście. Był to zwrotny moment nocy listopadowej^[1], który w konsekwencji pozwolił przechylić szalę zwycięstwa na stronę powstańców podczas walk o Warszawę.

Zdobycie Arsenału było jednym z kluczowych – obok ataku na Belweder i rozbrojenia garnizonu rosyjskiego^[2] – punktów planu powstańczego, opracowywanego w łonie Sprzysiężenia Wysockiego. Plan ten zatwierdzono ostatecznie na naradzie spiskowców z Joachimem Lelewelem w dniu 21 listopada 1830 r.^[3], a zakomunikowano go delegatom sekcji związku na dobę przed powstaniem^[4]. Jego głównym autorem był ppor. Józef Zaliwski^[4]. Zadanie opanowania zbrojowni powierzono czterem kompaniom wyborczym rozkwaterowanym w okolicach Leszna i Starego Miasta^[5], w tym części 4 Pułku Piechoty Liniowej^[6]. W ocenie spiskowców opanowanie Arsenału, gdzie znajdowało się kilkadziesiąt tysięcy sztuk broni palnej i białej, było nieodzownym, a nawet najważniejszym^[7][8] warunkiem powodzenia akcji zbrojnej, a w dalszej perspektywie – wybuchu ogólnonarodowego powstania, skierowanego przeciwko rosyjskiemu zaborcy. Zryw ten przeszedł do historii pod nazwą powstania listopadowego.

Znaczenia strategicznego Arsenału była świadoma również strona rosyjska – jeszcze przed powstaniem, w obawie przed wystąpieniem zbrojnym ludu^[9], rozważano możliwość wywiezienia broni z budynku, względnie odkręcenia z niej kurków i zdjęcia bagnetów; ostatecznie poprzestano jedynie na zabraniu zamków skałkowych i przewiezieniu ich do prochowni na Pradze^[10].

Szturm na Arsenał miał miejsce w poniedziałek 29 listopada 1830 r., pomiędzy godz. 20.00 a 21.00^[1]. W akcji, obok grupy wojskowych, czynny udział wzięli mieszkańcy Starego Miasta i Powiśla^[1], zaagitowani przez cywilnych związkowych (m.in. Mochnackiego, Kozłowskiego i Bronikowskiego). Były to z reguły biedniejsze warstwy mieszczaństwa, rzemieślnicy, wyrobnicy, młodzież, akademicy, służba, księża, Żydzi, a także duża liczba kobiet^[11][12] – masy podatne na antyrosyjskie sentymenty i żywo reagujące na hasła wielokrotnie wznoszone tej nocy^[13]: Moskale naszych wycinają!, Polacy, do broni! Łącznie pod zbrojownią w kulminacyjnym momencie pojawił się tłum liczący kilkaset^[14], a według niektórych relacji nawet kilka tysięcy osób^[15][16].

Jeszcze przed decydującymi wydarzeniami, przy posterunkach kompanii wyborczych 5 Pułku Piechoty Liniowej^[17] w pobliżu Arsenału pojawił się m.in. Ignacy Blumer, wierny Konstantemu generał, który wzywał żołnierzy do podporządkowania się swoim rozkazom, a nawet do połączenia się z wołyńcami^[18]. W odpowiedzi żołnierze usiłowali obezwładnić generała, a gdy ten zaczął stawiać opór – padł strzał, w wyniku którego Blumer poniósł śmierć^[14]. Według Wacława Tokarza, rozkaz zastrzelenia Blumera wydał Józef Zaliwski^[19]; według Mochnackiego, śmiertelne strzały oddali grenadierzy kpt. Czarneckiego^[17]; Roślakowski i Harbut natomiast piszą o feldfeblu 5 Pułku Piechoty, jako sprawcy zabójstwa Blumera^[18][20] (Antoni Szomański wymienia z nazwiska sierżanta Jakuba Grabowskiego^[21]). Również nieopodal Arsenału, w rejonie skrzyżowania ul. Długiej i Bielańskiej, zginął gen. Stanisław Trębicki, odmawiający połączenia się z powstańcami^[22].

Ponadto kompanie 5 Pułku, pod dowództwem Aleksandra (Antoniego) Czarneckiego i Lipowskiego, aresztowały przebiegających tędy oficerów rosyjskich, m.in. generałów Ksakowa i Engelmanna^[17][23].

Początek kulminacyjnej fali wydarzeń przypadł na godz. 20.00, kiedy to – zgodnie z przewidywaniami Sprzysiężonych^[6] – zaalarmowano Pułk Wołyński o rozruchach na mieście, a następnie skierowano jego batalion przeciwko powstańcom w rejon Arsenału^[14]. Zbrojownia stanowiła bowiem swego rodzaju centrum, którego zdobycie miało decydować o powodzeniu lub porażce zrywu powstańczego na jego najwcześniejszym etapie^[24]. Do Arsenału zmierzały więc „na wyścigi”^[8][25] pierwsze oddziały wojska zarówno polskiego, jak i rosyjskiego. Świadom grożącego niebezpieczeństwa zajęcia zbrojowni przez Rosjan, Józef Zaliwski rozkazał podpalić dom na Nalewkach – był to umówiony sygnał optyczny wzywający najbliższe oddziały polskie na pomoc pod Arsenał^[19]. Nieco wcześniej na obszarze pomiędzy Arsenałem a Ogrodem Krasińskich pojawiła się kolumna kpt. Józefa Święcickiego z 4 Pułku Piechoty Liniowej (dowódca pułku Ludwik Bogusławski usiłował zagrodzić im drogę i omal nie przypłacił tego życiem^[23]), który następnie zdał komendę kpt. Antoniemu Roślakowskiemu^[26]. Oba bataliony, polski i wołyński, stanęły naprzeciwko siebie w odległości kilkudziesięciu kroków i przez jakiś czas oczekiwały dalszego rozwoju wydarzeń. W pewnym momencie strona polska wezwała wołyńców do złożenia broni, jednak w odpowiedzi ppłk Albertow wydał rozkaz otwarcia ognia. Doszło do kilkuminutowej strzelaniny (być może także walki wręcz^[27]), w rezultacie której wołyńcy zostali zmuszeni do odwrotu „w największym nieładzie”^[17][28]. Zginęło od 60^[29] do 130 wołyńców przy minimalnych stratach Polaków (według Roślakowskiego, zginął tylko jeden obrońca Arsenału)^[30]. W wymianie ognia powstańców wspierali cywile strzelający z dachów i okien pobliskich domów^[31]. „Czwartacy” nie podjęli pościgu^[19]; nadrzędnym celem było w tym momencie opanowanie i zabezpieczenie zbrojowni^[32].

Według Wacława Tokarza, sukces w starciu z wołyńcami był punktem przełomowym nocy listopadowej. Odpierając wrogie natarcie, 1 batalion 4 Pułku Piechoty uratował tym samym sprawę dalszego rozwoju powstania^[33], czym zyskał sobie cześć i sławę wśród cywilnych mieszkańców Warszawy^[34].

Inny zbliżający się (od ul. Długiej) do Arsenału batalion Pułku Wołyńskiego został powstrzymany ogniem kompanii 5 Pułku Piechoty^[28]. Według Maurycego Mochnackiego zginęło wówczas kilkudziesięciu Rosjan^[17][32]. Oba te sukcesy strony polskiej umożliwiły zdobycie Arsenału bez dalszych zakłóceń; zbrojownia została „ocalona”^[17][21].

Tłum gęstniejący przed Arsenałem podjął pierwsze próby siłowego sforsowania potężnej dębowej bramy budynku jeszcze przed wymianą ognia na tyłach zbrojowni. Arsenału strzegło ok. 26-30 wartowników^[8][35]. Na odgłos walk z wołyńcami duża część cywilów rozpierzchła się, lecz był to jedynie „chwilowy popłoch”^[13] – po ustaniu walk mieszkańcy ponownie zaczęli zbierać się pod składnicą broni (niektórzy z nich byli przemocą zmuszani przez żołnierzy do ataku na Arsenał^[34]). Dzięki ich udziałowi, wydarzenia pod Arsenałem zaczęły szybko nabierać cech rewolucji ludowej^[36], a nie tylko „awantury” wywołanej przez wąską grupę spiskowców. Presja zgromadzonego pospólstwa rosła z każdą z minutą. Tymczasowy dowódca warty ppor. Karol Janowicz przez jakiś czas skutecznie dawał odpór napierającym masom^[37], jednak pojawienie się grupy żołnierzy ppor. Stanisława Zajączkowskiego zmusiło go do cofnięcia warty (ok. godz. 21.00); ponadto ppor. Janowicz chciał uniknąć dalszego „rozjątrzania ludzi”^[38]. Batalion saperów pod dowództwem ppor. Feliksa Nowosielskiego wyłamał kraty w oknach, tłum toporami wyrąbał otwór w bramie^[39], odsunął rygle, a następnie wdarł się do wnętrz i pomieszczeń na piętrze, gdzie „zaopatrzył się”^[1] w broń palną i białą, a nawet muzealną – halabardy, stare szpady i rapiery^[11]. Zabór broni i przeczesywanie pomieszczeń w poszukiwaniu zamków skałkowych, naboi i prochu^[40] trwało co najmniej przez godzinę^[41] w „nieprawdopodobnym rozgardiaszu”^[11]. Masowy udział ludności cywilnej w rozbiciu Arsenału wprawdzie odbył się wbrew zakładanym planom Sprzysiężonych^[41], jednak jego skala przyczyniła się do rozpalenia nastrojów powstańczych wśród żołnierzy, dodała im otuchy^[42][43], poczucia pewności i słuszności podjętych kroków^[44], dała im mandat moralny^[44] do walki z Rosjanami oraz pozwoliła przeciągnąć na stronę insurekcji grupy wahające się, niezdecydowane. Ponadto wystąpienie pospólstwa „przeraziło ostatecznie Konstantego”^[42], niebędącego odtąd w stanie skutecznie przeciwdziałać „awanturze”^[45].

W czasie zajść w Arsenale aresztowano m.in. gen. Jakuba Redla i gen. Piotra Bontempsa. Obaj sprzeciwiali się rozdawnictwu broni, co spotkało się z gwałtowną reakcją napierającego na zbrojownię tłumu, a nawet groziło im śmiercią^[44] (według Richarda Ottona Spaziera, gen. Bontempsa uratował jeden z belwederczyków – Karol Paszkiewicz^[46]). W Arsenale pojawił się również por. Wincenty Nieszokoć, który zabrał stąd karabiny dla uzbrojenia bombardierów^[47]. Tymczasowym dowódcą zbrojowni obrano ppłk. Tomasza Dietricha^[48] z Pułku Piechoty.

Po szturmie Arsenału uzbrojeni cywile, wśród nich wiele kobiet^[12], rozbiegli się na wszystkie strony stolicy, tworząc spontanicznie „zgiełkliwe”^[49] grupy bojowe^[39], „bardziej zaczepne od wojska”^[50], czasem przejmowane, dowodzone i szkolone przez żołnierzy^[51]. Według Tadeusza Łepkowskiego i Józefa Dutkiewicza, to właśnie cywilny lud Warszawy wykazał się największą aktywnością i skutecznością w walkach z oddziałami antypowstańczymi^[52], także polskimi (wiernymi Konstantemu); on też miał być faktycznym autorem zwycięstwa w nocy 29 listopada^[36][53]. Pod Arsenałem panował nastrój iście rewolucyjny, nastrój wrzawy i zapału do walki, bezustannie rozlegały się bojowe okrzyki i nawoływania. Cywile zmieszali się z wojskiem^[12]. Wciąż pojawiały się nowe grupy ludzi pytających o broń. Od linii Wisły powstańcy byli odtąd „panami miasta”^[49]. Wszystkie ulice prowadzące do Arsenału były obwarowane^[54], aczkolwiek – jak dodaje Maurycy Mochnacki – ogólne rezultaty wojskowe nocy listopadowej były nikłe, gdyż ograniczyły się jedynie do obrony Arsenału, natomiast ważne zadanie opanowania południowych obrzeży stolicy oraz pojmania lub zabicia wielkiego księcia nie zostało wykonane^[55]. Mimo to, w ocenie Tadeusza Łepkowskiego, zdobycie Arsenału i uzbrojenie ludu było punktem zwrotnym w dziejach nocy listopadowej^[12]. Początkowe wystąpienie o charakterze szlachecko-wojskowym przeobraziło się pod Arsenałem w zryw ludowy, co pozwoliło przechylić szalę zwycięstwa tego wieczora na stronę powstańców. Odtąd spiskowcy byli już tylko jednym z wielu elementów masowego ruchu przeciwko zaborcy^[12].

Pod Arsenałem zgromadziło się ogółem 18 kompanii polskich, Szkoła Podchorążych (wraz z przywódcami Sprzysiężenia), część wart Pułku 4 i Pułku 7, oraz Szkoła Zimowa Artylerii. Arsenał zatem stanowił przez pewien moment nocy listopadowej swego rodzaju centrum wydarzeń; tu odbywano narady^[32], tu następowała koordynacja i wzajemna wymiana informacji o dotychczasowych działaniach zbrojnych w mieście^[56], stąd akademicy wyruszyli szturmować więzienie karmelickie na Lesznie^[57] – dla odbicia uwięzionych kolegów z uniwersytetu; tutaj objaśniano niezorientowanym w sytuacji powody zrywu. Stąd kierowano do dalszych zadań eskorty i patrole^[58][59], do Arsenału odprowadzano aresztowanych oficerów rosyjskich, szpiegów i prowokatorów (m.in. zastrzelono tam Tobiasza Mackrotta – ojca Henryka^[11][60]). Tu też znajdowali się główni inicjatorzy wybuchu powstania, łącznie z Piotrem Wysockim, Józefem Zaliwskim, Karolem Szleglem^[61][62] i belwederczykami^[63] – aczkolwiek pomimo tej silnej koncentracji całego przywództwa Sprzysiężenia w jednym miejscu, pod Arsenałem, nie zdołało ono wyłonić żadnego ośrodka władzy; spiskowcy nie proklamowali rządu, który mógłby pokierować dalszym rozwojem insurekcji^[39]. Wręcz przeciwnie: ulegali wypadkom, a nie panowali nad nimi^[64]. W pewnym momencie podchorążowie zaczęli nawet grozić i oskarżać Wysockiego o zdradę, gdyż zamiast spodziewanych regularnych wojsk powstańczych pod Arsenałem zastali głównie tłum cywilów włamujących się do budynku, o czym wcześniej, na etapie spisku, nie było mowy^[65]. Groziło to demoralizacją wojska, a nawet rozejściem się żołnierza do koszar^[66]. Według świadectwa samego Piotra Wysockiego, był on zachęcany pod Arsenałem do ataku na ratusz (a więc siedzibę władz miejskich), którego jednak ostatecznie nie przeprowadził – z obawy przed zgromadzonymi w tamtej okolicy oddziałami nieprzyjacielskimi^[66].

Wymiana ognia z wołyńcami pod Arsenałem była jedynym większym starciem zbrojnym tego wieczora^[32][39][55]. Polskie żywioły antypowstańcze zamierzały wprawdzie zorganizować wypad w stronę Arsenału, ale plany te skutecznie pokrzyżowały tłumy cywilów oblegających pobliski plac Bankowy^[67]. Ponadto posłuszeństwo przełożonym, z reguły przeciwnym jakimkolwiek ruchom powstańczym, wypowiadali coraz częściej młodsi oficerowie i żołnierze^[61].

Po rozbiciu Arsenału zaczęto stawiać barykady dla zabezpieczenia tego miejsca przed spodziewanymi kolejnymi atakami Rosjan^[68]. Powstańców wspomagała w tych działaniach coraz liczniejsza rzesza mieszkańców wylegających z domów^[40]. Ustawiono tu także dwa działa ze Szkoły Wojskowej Aplikacyjnej^[41] oraz trzy działa z samego Arsenału^[40] – ogółem przystępu do zbrojowni broniło pięć dział. Jednak kolejne godziny upłynęły w tym miejscu we względnym spokoju – wielki książę Konstanty nie zdecydował się wydać rozkazu szturmu na powstańców. Uważał, że skoro „rozruchy” wszczęli Polacy, to i sami Polacy powinni je z własnej inicjatywy spacyfikować^[42]. Książę zajął w tych decydujących chwilach stanowisko „czysto obserwacyjne”. Ułatwiło to powstańcom zadanie całkowitego opanowania Warszawy w noc listopadową i dniach kolejnych^[42]. Jak stwierdza Wacław Tokarz, wielki książę Konstanty „uratował powstanie”^[42].

30 listopada po ulicach Warszawy, także po „pięknych dzielnicach”^[69], wciąż przemieszczały się grupy pospólstwa uzbrojonego w broń pobraną z Arsenału. Wywoływało to paniczną reakcję władz miasta, przerażonych wypadkami nocy listopadowej; wzbudzało w nich poczucie nieporządku publicznego i anarchii. Rada Administracyjna powołała więc Straż Bezpieczeństwa, której zadaniem było przywrócenie spokoju publicznego i ochrona własności prywatnej^[70], odbieranie broni cywilom oraz czuwanie nad bezpieczeństwem. Pacyfikacyjne działania Straży Bezpieczeństwa wspierała ponadto Gwardia Akademicka, czyli paramilitarna formacja studentów, stronników gen. Józefa Chłopickiego^[69].

O atmosferze strachu i niepewności jutra, zwłaszcza wśród zamożniejszej warstwy warszawiaków, świadczyły m.in. antyplebejskie wspomnienia Tekli Lubowidzkiej, żony wiceprezydenta Warszawy – Mateusza Lubowidzkiego^[69]:

Odbieranie broni cywilom odbywało się początkowo powoli, bez rozgłosu, ostrożnie – a to z obawy przed gwałtownym oporem wciąż groźnego i zrewoltowanego tłumu. Dopiero wraz z upływem dni, ochłodzeniem nastrojów rewolucyjnych i okrzepnięciem nowych władz, żądania zwrotu broni stawały się coraz bardziej stanowcze. Mimo to, nigdy nie zdołano odzyskać całości uzbrojenia rozebranego z Arsenału w noc listopadową. Wacław Tokarz szacuje, iż w rękach cywilów pozostało ok. 6–7 tysięcy sztuk broni^[71]. Natomiast według Witolda Huberta, w rzeczywistości ową „zaginioną” broń (tj. 25% ogólnego stanu zagrabionego z Arsenału) wykupywali z rąk ludu warszawskiego agenci Żydów, za pośrednictwem których broń ta trafiała następnie do Rosjan lub „na szmelc”^[72].

Po upadku powstania Jakub Grabowski poszukiwany był przez warszawski Najwyższy Sąd Kryminalny za zabójstwo gen. Ignacego Blumera pod Arsenałem w noc listopadową^[73]. Groziła mu kara śmierci^[74], zamieniona następnie w dożywotnią banicję.

W scenie I dramatu Stanisława Wyspiańskiego Noc listopadowa, Piotr Wysocki zapowiada zdobycie Arsenału przez Józefa Zaliwskiego. W scenie VII do ataku na zbrojownię zagrzewa podchorążych mityczna Pallas (scenę tę ukazuje również spektakl Teatru Telewizji z 1978 r. w reżyserii Andrzeja Wajdy, pod tym samym tytułem):

W tej samej scenie do szturmu wzywa swych towarzyszy sam Piotr Wysocki:

Gdy na drodze powstańcom staje gen. Stanisław Potocki i nakazuje odwrót, dochodzi do wymiany ognia pomiędzy podchorążymi Zaliwskiego a patrolem żandarmów rosyjskich – w wyniku strzelaniny gen. Potocki ginie.

W roku 1831 Marcin Zaleski namalował obraz Wzięcie Arsenału, ukazujący scenę szturmu na zbrojownię. Obraz należy do kanonu ikonografii powstania listopadowego i jest obecnie przechowywany w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.

F.K. Dietrich wykonał inne popularne przedstawienie szturmu na Arsenał, w technice akwaforty/akwatinty (Arsenał w dniu 29 listopada 1830 roku w Warszawie). Jedną z oryginalnych odbitek dzieła przechowuje m.in. Muzeum Pałacu Króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie^[75].

Tadeusz Hołuj w powieści Królestwo bez ziemi opisuje dzieje żołnierzy 4 Pułku Piechoty Liniowej („czwartaków”) w latach 1815-1838. W jednym z rozdziałów ukazana jest walka o Arsenał w noc listopadową; w wymianie ognia z wołyńcami bierze udział jeden z głównych bohaterów powieści – Matus (Mateusz) Borek.

Film dokumentalny Bierzcie się bracia, do broni (reż. Grzegorz Gajewski, 2010) przedstawia wydarzenia nocy listopadowej, w tym współczesną rekonstrukcję szturmu na Arsenał.

Szturm na Arsenał wspomniany jest w 19. scenie dramatu Dzień Dwudziesty Dziewiąty Listopada (Paweł Felicjan Miłkowski, 1831).

W noweli Zofii Kossak Przerwane posiedzenie (1936) przedstawiona została - odbywająca się w noc listopadową - dyskusja członków Towarzystwa Przyjaciół Nauk na temat poezji romantycznej. W pewnym momencie do uszu zgromadzonych osób docierają odgłosy wystrzałów - zaintrygowany Julian Ursyn Niemcewicz wychodzi na balkon, by sprawdzić, co się dzieje. Po chwili wykrzykuje: "Strzelają na Długiej i pod Arsenałem! Na Senatorskiej słychać okrzyki! Co to znaczy?!".