Wilhelm Kotarbiński

Data i miejsce urodzenia	30 listopada 1848[a][1] Nieborów
Data i miejsce śmierci	4 września 1921[b] Kijów
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	malarstwo
Epoka	akademizm, romantyzm, symbolizm, secesja
Ważne dzieła
Anioł na cmentarzu Mogiła samobójcy Rzymska orgia Śmierć Messaliny freski w soborze św. Włodzimierza w Kijowie
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Wilhelm Kotarbiński (ur. 30 listopada 1848^[a][1] w Nieborowie, zm. 4 września 1921^[b] w Kijowie) – polski malarz, którego twórczość zaliczana jest do akademizmu, romantyzmu, symbolizmu i secesji. Brat stryjeczny Miłosza – znanego malarza, rysownika i krytyka sztuki, w wielu źródłach z nim mylony^[c] – oraz Józefa Kotarbińskiego – pisarza, krytyka literackiego i teatralnego, aktora teatralnego i filmowego.

Ponieważ Wilhelm Kotarbiński przez ponad 30 lat tworzył na ziemiach należących wówczas do Imperium Rosyjskiego, został tam uznany za Rosjanina – stąd w wielu rosyjskojęzycznych źródłach figuruje jako Wilgielm Aleksandrowicz Kotarbinskij (ros. Вильгельм Александрович Котарбинский)^[2] lub Wasilij Aleksandrowicz Kotarbinskij (ros. Василий Александрович Котарбинский), w źródłach ukraińskojęzycznych także jako Wasyl Ołeksandrowycz Kotarbinskyj (ukr. Василь Олександрович Котарбінский). W nowszych publikacjach (od lat 90. XX w.) jest już określany jako malarz polski i ukraiński^[3].

Wilhelm Kotarbiński był drugim synem polskiego szlachcica Aleksandra Kotarbińskiego, który w dobrach nieborowskich rodu Radziwiłłów w ówczesnej guberni warszawskiej piastował stanowisko rachmistrza^[1][4]. Jego matką była Leokadia z d. Wejsflok (Weysflok). Z powodu niedomagań zdrowotnych obojga rodziców, a także samego Wilhelma, został on ochrzczony dopiero w trzecim miesiącu życia – 7 lutego 1849, a jego akt urodzenia wpisano do księgi parafialnej w obecności dwóch świadków – niepiśmiennych włościan nieborowskich Wincentego Krzyżanowskiego i Walentego Suskiego^[a][1]. Rodzicami chrzestnymi byli Karolina i Leopold Johnowie. Jego starszy brat – Aleksander Wilhelm – skończył wówczas dwa lata (ur. 23 stycznia 1847, zm. w kwietniu 1896)^[5][6]. Młodszy brat – Wincenty – urodził się i zmarł w 1858.

Wilhelm Kotarbiński ukończył gimnazjum klasyczne w Warszawie^[4]. W latach 1867–1871 kształcił się w Klasie Rysunkowej w Warszawie pod kierunkiem Rafała Hadziewicza^[3][4], otwartej w 1865 w miejsce Szkoły Sztuk Pięknych, którą władze rosyjskie zlikwidowały w 1864.

Dalszemu kształceniu i karierze malarskiej Wilhelma Kotarbińskiego zdecydowanie sprzeciwił się jego ojciec^[7][8][9]. Wilhelm pożyczył więc od swego wuja pieniądze i w 1871 wyjechał do Włoch^[10] jako stypendysta Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (w latach 1872–1873 otrzymywał rocznie 200 rubli^[11]), gdzie do 1875 kontynuował studia na Akademii Świętego Łukasza w Rzymie pod kierunkiem Francesca Podestiego^{[3][4][7][8][9]}. W nauce języka włoskiego pomogła mu znajomość łaciny, której uczył się w szkole średniej^[11]. W czasie studiów żył w skrajnej biedzie – w jego tymczasowym lokum były tylko stół, połamane krzesło i pogryziony przez myszy manekin^[11]. Sypiał na jedynym prześcieradle, które przywiązywał do nóg odwracanego na noc stołu. Bywało, że nie jadł przez kilka dni, a z głodu zdarzyło mu się ukraść w sklepie bułkę i pić wodę z fontanny (później, gdy jego sytuacja materialna poprawiła się, zwrócił pieniądze sprzedawcy)^[11]. Tak złe warunki życia spowodowały, że zachorował wówczas na dur powrotny. Od śmierci uratowali go lekarz o nazwisku Wendt – Niemiec o rosyjskich lub nadbałtyckich korzeniach – oraz dwaj rosyjscy malarze – bracia Aleksandr (ur. 1848) i Pawieł (ur. 1849) Swiedomscy, także mieszkający w Rzymie. Wkrótce początkujący artysta podjął pracę w ich pracowni na Polu Marsowym (dzielnica Campo Marzio) przy Via Margutta 5^[11].

Po ukończeniu studiów Wilhelm Kotarbiński rozpoczął karierę malarską, tworząc obrazy o tematyce związanej ze światem antycznym. Powstawały one w jego własnej pracowni przy Via di San Basilio (urządzonej dzięki pomocy braci Swiedomskich)^[11], w której także udzielał odpłatnie lekcji młodym adeptom malarstwa, m.in. poznanej w Neapolu Marii Baszkircewej^[12][13]. Ponadto Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych przyznało mu zasiłek w wysokości 500 rubli^[4][11]. Pierwsze prace wystawiał wówczas w Rzymie i we Lwowie^[13].

W 1880 poznał sławnego wówczas rosyjskiego krytyka sztuki Władimira Stasowa. Na jego prośbę sporządził kopię jednego z XIV-wiecznych rękopisów ze zbiorów Muzeów Watykańskich, co kosztowało go rok pracy^[14].

W stolicy Włoch mieszkał do 1887^[8][9] lub 1888^[3][14]. Zaprzyjaźnił się tam z Henrykiem Siemiradzkim. Z upływem czasu rosło uznanie dla twórczości Wilhelma Kotarbińskiego, co przysporzyło mu protektorów. Jednym z pierwszych był Josip Juraj Strossmayer, biskup Đakova, który w 1875 zakupił dwa jego obrazy: Męczeństwo świętego Kaliksta i Ucieczkę do Egiptu. Wśród innych znanych nabywców dzieł artysty wymienia się Władysława Kościelskiego, kolekcjonera i mecenasa sztuki^[4][14].

O opuszczeniu Włoch przez Wilhelma Kotarbińskiego zadecydował zamiar realizacji zamówienia, wspólnie z malarzami rosyjskimi, na wykonanie fresków we wnętrzach soboru św. Włodzimierza w Kijowie. Do udziału w tym przedsięwzięciu zaprosili go bracia Aleksander i Paweł Swiedomscy, z którymi zaprzyjaźnił się w czasie choroby i od których nauczył się języka rosyjskiego^[8][9]. Owa przyjaźń zaowocowała też, nieznaną wtedy w światowej sztuce, współpracą artystyczną – postacie niewolników na obrazie Pawła Swiedomskiego Ulica w Pompejach (znajdującego się obecnie w zbiorach Galerii Tretiakowskiej w Moskwie) namalował Wilhelm Kotarbiński^[11].

W 1888 artysta ożenił się^[4][14] i zakupił majątek Kalsk w dawnym powiecie słuckim Imperium Rosyjskiego (dziś na Białorusi)^[3]. Tworzył tam obrazy i freski dla okolicznych kościołów i cerkwi, m.in. dla kościoła w Starczycach w dekanacie słuckim^[15]. Do obrazów sam także rzeźbił ramy^[4].

Z Kalska wielokrotnie wyjeżdżał do Kijowa. Początkowo wynajmował tam pokoje w hotelu „Kane” (ros. „Кане”) przy ul. Funduklejewskiej 3^[d], zaś w późniejszych latach w hotelu „Praga” przy ul. Bolszoj Wołodymirskoj^[e], gdzie miał również pracownię^{[3][8][9][14]}. Przez pewien czas mieszkał też przy Andriejewskim Zjeździe – najstarszej ulicy Kijowa, łączącej Miasto Górne z Padołem (Dolnym Miastem), przy której mieszkali także m.in. Michaił Bułhakow, Nikołaj Bierdiajew i Michaił Wrubel (z pochodzenia Polak)^[8][9].

Pierwszą dużą zespołową pracą Wilhelma Kotarbińskiego w Kijowie było wykonanie malowideł – wspólnie z Iwanem Selezniowem, Pawłem Swiedomskim i Wiktorem Wasniecowem – w cerkwi pw. św. Aleksandra Newskiego, której budowę w d. Rubeżiws’koji kołoniji (ob. osiedle w rejonie swiatoszyńskim Kijowa) przy ul. Żytomyrs’ke szose (ukr. вулиця Житомирське шосе) ukończono w 1883. Na polecenie władz miejskich cerkiew w 1934 została zamknięta, później uległa zniszczeniu^[16].

W latach 1887–1895^[17] pracował przy tworzeniu fresków w soborze św. Włodzimierza w Kijowie, wspólnie z uznanymi malarzami rosyjskimi: Michaiłem Niestierowem, Mykołą Pymonenką, braćmi Aleksandrem i Pawłem Swiedomskimi, Michaiłem Wrublem, Wiktorem Wasniecowem i Wiktorem Zamirajłą. Całością prac kierował rosyjski historyk sztuki, krytyk malarstwa i archeolog Adrian Wiktorowicz Prachow. Wilhelmowi Kotarbińskiemu przypisuje się autorstwo fresków nawiązujących tematycznie do Księgi Rodzaju: Stworzenie słońca, księżyca i gwiazd, Stworzenie ryb i ptaków, Stworzenie zwierząt czworonożnych i człowieka, Bóg odpoczywający po stworzeniu człowieka oraz Przemienienie Pańskie^[18].
Prawdopodobnie wspólnie z Pawłem Swiedomskim namalował natomiast w nawach bocznych: Wjazd do Jerozolimy, Wieczerzę Pańską, Chrystusa przed Piłatem i Ukrzyżowanie^[18]. Maryna Drobotiuk przypisuje wspólnemu autorstwu W. Kotarbińskiego i P. Swiedomskiego łącznie 18 obrazów i wizerunki 84 postaci^[16]. Ścisłe ustalenie autorstwa poszczególnych malowideł jest o tyle trudne, iż ich zdecydowana większość nie jest sygnowana^[18], a Wilhelma Kotarbińskiego – jako katolika – nie dopuszczono do całkowicie samodzielnej pracy (malował pod bezpośrednim nadzorem P. Swiedomskiego)^[16].

Wzorując się na szkicach sporządzonych dla soboru św. Włodzimierza, W. Kotarbiński i P. Swiedomski wykonali także (z pomocą innych artystów z Kijowa) malowidła w wybudowanej w 1883 cerkwi pw. św. Mikołaja Cudotwórcy w Radomyślu^[15].

Wilhelm Kotarbiński wykonał też wiele malowideł ściennych i plafonów w salonach rezydencji zamożnych rodów Kijowa, Moskwy i Petersburga^[4][15][19], m.in. plafon z czterema scenami nawiązującymi do legend ukraińskich w westybulu kijowskiej rezydencji przedsiębiorcy i filantropa Mykoły Artemijowycza Tereszczenki (dziś gmach zajmuje Narodowe Muzeum Tarasa Szewczenki) oraz dużą dekorację ścienną w kijowskim pałacu przemysłowca Bohdana Iwanowycza Chanenki (dziś gmach Narodowego Muzeum Sztuki im. Bohdana i Warwary Chanenków)^[15][20].

W 1890 Wilhelm Kotarbiński przystąpił do Towarzystwa Malarzy Południoworosyjskich, założonego przez Wiktora Wasniecowa, Adriana Prachowa i Iwana Raszewskiego, którego celem było organizowanie w Kijowie corocznych wystaw malarstwa^[15].

W 1893 był współzałożycielem, razem z Władysławem Galimskim, Janem Stanisławskim, Eugeniuszem Wrzeszczem i Janem Ursynem-Zamarajewem, Towarzystwa Malarzy Kijowskich^[3][4][12]. Statut Towarzystwa przewidywał nie tylko organizowanie wystaw mistrzów malarstwa (także z zagranicy), ale i maskarad oraz rozgrywek w szachy i bilard^[21].

W 1897 artysta wstąpił do Kijowskiego Towarzystwa Starożytności i Sztuk (ukr. Київське товариство старожитностей і мистецтв), w które przekształciło się Towarzystwo Zachęty Sztuk (ukr. Товариство заохочень мистецтв)^[22].

Szczyt kariery artystycznej Wilhelma Kotarbińskiego przypadł na lata 90. XIX w. – jego twórczość doceniło wówczas wielu krytyków. Stał się też jednym z ulubionych malarzy cara Mikołaja II^[8][9]. O pracy W. Kotarbińskiego pisał Władimir Ludwigowicz Kign, rosyjski pisarz, krytyk literatury i podróżnik o niemiecko-polskich korzeniach:

Podczas I wojny światowej artysta namalował plakat pt. Kijów – Polsce, pragnąc w ten sposób zachęcić do darowizn na rzecz ludności polskiej^[24].

W 1915 Cesarska Akademia Sztuk Pięknych w Petersburgu nadała Wilhelmowi Kotarbińskiemu tytuł akademika „za zasługi w dziedzinie malarstwa” (większość źródeł podaje błędnie, iż miało to miejsce w 1905)^[24].

Wilhelm Kotarbiński był też autorem ilustracji do Pisma Świętego.

Do końca życia mieszkał w Kijowie. Przetrwał tam trudne lata rewolucji rosyjskiej 1905 roku, I wojny światowej i rewolucji październikowej, w której wyniku powstała w 1919 Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka (do 1934 ze stolicą w Charkowie). Prawdopodobnie po zakończeniu działań wojennych w 1918 Wilhelm Kotarbiński zamierzał wrócić do Warszawy i niepodległej już ojczyzny – rozpoczął od spakowania i wysyłki większości swych płócien, jednak nigdy one do Polski nie dotarły; nie doszło także do powrotu samego artysty^[3][25].

Zmarł w zapomnieniu i biedzie^[26], w pełnej świadomości, w domu Adriana i Emilii Prachowów przy ówczesnej ul. Tr’ochswiatytels’kiej^{[f][7][8][9][24]}. W ostatnich tygodniach życia opiekowali się nim jego przyjaciel – polski lekarz o nazwisku Jakubski – i córka Adriana i Emilii Prachowów – Helena. Przyczynami śmierci były związana z wiekiem miażdżyca oraz dur rzekomy^[24]. Po śmierci został pochowany w nowej części cmentarza Bajkowa, w pierwszej polskiej kwaterze^[27].

Tematyka obrazów Wilhelma Kotarbińskiego obejmowała przede wszystkim sceny biblijne i antyczne (z kręgu starożytnych kultur Egiptu, Grecji, Rzymu i Bliskiego Wschodu) oraz – w dojrzałym okresie jego twórczości – także sceny fantastyczne, symboliczne i alegoryczne. Zachowały się także jego nieliczne pejzaże^[28].

Przez dziewiętnastowiecznych polskich krytyków malarstwa jego twórczość była często porównywana z obrazami Henryka Siemiradzkiego, z którym zresztą Wilhelm Kotarbiński przyjaźnił się od czasu pobytu w Rzymie. Po śmierci artysty jego dzieła popadły na blisko sto lat w zapomnienie, a wiele z nich uległo zniszczeniu bądź zaginęło w pełnych zamętu latach obu wojen światowych, rewolucji 1905 roku i rewolucji październikowej w Rosji. Zdecydowana większość ocalałych dzieł znajduje się obecnie poza granicami Polski, m.in. w Muzeum Sztuki im. Nykanora Onackiego w Sumach, które w 1920 – w wyniku dokonanej rok wcześniej nacjonalizacji – przejęło kolekcję dzieł sztuki mieszkającego w Kijowie Oskara Hansena – Polaka, dyrektora zarządu spółki Biełgorodzko-Sumskiej Kolei Żelaznej w carskiej Rosji, filantropa, miłośnika i znawcy starożytności^[g][29]. Zainteresowanie nimi powróciło dopiero na przełomie XX i XXI w., czego wyrazem były coraz liczniejsze publikacje na ich temat oraz wysokie ceny osiągane przez obrazy Wilhelma Kotarbińskiego na aukcjach dzieł sztuki^[26][30].

Przykładowe ceny obrazów uzyskane na aukcjach zagranicznych^[h]:

• Nimfa wodna – 1 800 000 koron szwedzkich, tj. ok. 753 000 zł (15 marca 2007, Szwecja)^[31]
• Dziewczyna i anioł – 60 000 franków szwajcarskich, tj. ok. 138 000 zł (21 września 2007, Szwajcaria)^[32]
• Dziewczyna w malwach – 130 000 franków szwajcarskich, tj. ok. 299 000 zł (21 września 2007, Szwajcaria)^[33]
• Dziewczyny w sukniach złotej i różowej – 130 000 franków szwajcarskich, tj. ok. 299 000 zł (21 września 2007, Szwajcaria)^[34]
• Dwie piękności – 72 500 funtów szterlingów, tj. ok. 374 000 zł (27 listopada 2007, Sotheby’s, Anglia)^[35]
• Wieczór na tarasie – 500 000 koron szwedzkich, tj. ok. 188 000 zł (13 marca 2008, Szwecja)^[36]
• Na tarasie – 115 650 funtów szterlingów, tj. ok. 493 000 zł (12 czerwca 2008, Anglia, nabywca rosyjski)^[37]

Przykładowe ceny obrazów uzyskane na aukcjach polskich:

• W Arkadii – 6800 zł (4 listopada 1990, Dom Aukcyjny „Agra-Art”)^[38]
• W klasztornej ciszy – 11 500 zł (8 grudnia 1996, Dom Aukcyjny „Agra-Art”)^[38]
• W zachodzącym słońcu – 9000 zł (19 marca 2000, Dom Aukcyjny „Agra-Art”)^[38]
• Błogość – 12 000 zł (29 listopada 2000, Panorama Art Gallery)^[39]
• Ibisy – 100 000 zł (7 listopada 2002, Dom Aukcyjny „Desa Unicum”)^[40]
• Gwiazda wieczorna – 230 000 zł (18 marca 2007, Dom Aukcyjny „Agra-Art”)^[38]
• W ciszy wieczornej. Zadumana – 280 000 zł (18 marca 2012, Dom Aukcyjny „Agra-Art”)^[38]
• Uliczka w Rzymie – 40 000 zł (14 października 2012, Dom Aukcyjny „Agra-Art”)^[38]

Obrazy Wilhelma Kotarbińskiego wielokrotnie prezentowano na wystawach dzieł malarstwa – zarówno za życia artysty, jak i współcześnie, m.in. w 1894 we Lwowie (m.in. Rzymska orgia, Śmierć Messaliny, Rzymskie bachanalia i akwarela Rozrywki w starożytnej Grecji, za którą otrzymał złoty medal)^[21], w 1895 i 1901 na wystawach Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, w 1895 na 3. wystawie Kijowskiego Towarzystwa Malarzy w Kijowie^[21], w 1896 w Poznaniu^[21], w 1898 w Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu^[4][41], w 2002 na wystawie pt. „Kolory tożsamości” w Państwowej Galerii Sztuki w Sopocie^[42], w 2003 na wystawie pt. „Wielki Tydzień” w Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie^[43], w 2004/2005 na wystawie pt. „Wszystko jest łaską” w Zamku Królewskim w Warszawie^[44]. Jego dzieła były ponadto wystawiane w Krakowie, Berlinie i Paryżu^[21].

Na przełomie XIX i XX w. moda na twórczość Wilhelma Kotarbińskiego była na tyle duża, że kijowskie wydawnictwo „Razswiet” (d. ros. „Разсвѣтъ”) zdecydowało się w 1914 na publikację reprodukcji obrazów artysty w formie kartek pocztowych^[22][45]. Część kartek posiadała dwujęzyczne podpisy (po rosyjsku i francusku). Reprodukcję Rzymskiej orgii, wykonaną techniką drzeworytu, zamieścił także niemiecki magazyn „Moderne Kunst”^[13].

Najwybitniejsze dzieła Wilhelma Kotarbińskiego zostały wykonane techniką olejną na płótnie. Jako podobrazia pod farby olejne artysta używał też deski. Malował także na papierze, stosując techniki akwarelowe i lawowanego tuszu. Wiele obrazów powstało jako dekoracja ścienna lub sufitowa w formie panneau i plafonów.
Wilhelm Kotarbiński uprawiał także malarstwo ścienne techniką fresku.

W rzymskim okresie twórczości dzieła artysty charakteryzowały się wyraźnym podporządkowaniem kanonom malarstwa akademickiego. Wyróżniały je: warsztatowa doskonałość artysty, bogata kolorystyka i niuanse światłocieniowe, a także dekoracyjna forma i dbałość o koloryt^[47]. O cechach malarstwa Wilhelma Kotarbińskiego krytyk sztuki, malarz i literat Henryk Piątkowski pisał:

W okresie kijowskim twórczość Wilhelma Kotarbińskiego ewoluowała od akademizmu do symbolizmu, coraz częściej pojawiały się w obrazach wątki fantastyczne i symboliczne, niekiedy łączone z folklorem i ludowymi wierzeniami Ukrainy, a na przełomie wieków, w epoce fin de siècle’u, na takie właśnie dzieła malarskie istniało duże zapotrzebowanie. Artysta zajął się więc głównie zaspokajaniem gustów bogatych mieszczan, malując na zamówienie i wykonując wiele replik swych obrazów, co odbiło się na poziomie artystycznym prac^[49]. Według opinii niektórych krytyków Wilhelm Kotarbiński w pierwszych latach XX w. przekształcił się z utalentowanego artysty w realizującego szereg zamówień dekoratora^[28][50] i roztrwonił swój talent^[50][51]:

Mimo tak miażdżącej krytyki, której poddano późniejsze dzieła artysty, nie sposób im odmówić biegłości warsztatowej, czy kolorystycznej wiruozerii^[51], a malarstwo salonowe było ze strony artysty odpowiedzią na panującą wówczas modę:

Dzięki współtworzeniu fresków w soborze św. Włodzimierza w Kijowie Wilhelm Kotarbiński wniósł także swój wkład w odrodzenie malarstwa monumentalnego w sztuce rosyjskiej^[18][52].

Twórca sygnował swoje prace najczęściej polskim podpisem (spotyka się sygnatury: „Wilhelm Kotarbiński”, „WKotarbiński”, „W. Kotarbiński”, „Wilhelm / Kotarbiński”, „W. Kotarbińsky”, „Kotarbiński | Roma”), rzadko cyrylicą^[53].

 Osobny artykuł: Lista obrazów Wilhelma Kotarbińskiego.

• Wskrzeszenie syna wdowy z Nain, 1879, olej na płótnie, 149×222 cm; Muzeum Narodowe w Warszawie
• Uliczka w Rzymie, ok. 1880, olej na desce, 28,5×18 cm
• Wznoszenie krzyża, ok. 1880, olej na płótnie
• Wieńczenie poety, 1881; Muzeum Zamoyskich w Kozłówce^[54]
• Zaczarowany ogród, 1882
• Śmierć Messaliny, przed 1893, olej na płótnie, 300×500 cm; Prywatne Muzeum Duchowych Skarbów Ukrainy
• Rzymska orgia, 1893, olej na płótnie, 165,5×220 cm; Muzeum Rosyjskie w Sankt Petersburgu
• Gwiazda wieczorna, ok. 1900, olej na płótnie, 67×151 cm; własność prywatna
• Ibisy, ok. 1900, olej na płótnie, 119×180 cm
• Mogiła samobójcy, ok. 1900, olej na płótnie, 138×80 cm; Muzeum Narodowe w Warszawie
• Pocałunek fali, ok. 1900, olej na płótnie, 300×500 cm; Prywatne Muzeum Duchowych Skarbów Ukrainy
• W ciszy wieczornej. Zadumana, 1900, olej na płótnie, 151,3×98 cm; własność prywatna
• Dziewczyna w malwach, 1900, olej na płótnie, 120×62 cm; własność prywatna
• Portret Emilii Lwowny Prachowej, po 1900, olej na płótnie, 200×126 cm
• Dama na marmurowej ławce w starożytnym Rzymie, 1909
• Anioł na cmentarzu, olej na płótnie; kościół pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika w Postoliskach^[55]

W 1888, po powrocie z Włoch, Wilhelm Kotarbiński ożenił się z owdowiałą wcześniej kuzynką. Ich ślub odbył się w Warszawie, a po nim zamieszkali w majątku Kalsk, należący do żony Wilhelma (według ostatnich doniesień to była Katarzyna Pudłowska z Korżeniewskich^[56]). Z powodu częstych wyjazdów artysty z Kalska do Kijowa małżeństwo stało się z upływem lat fikcją. Ostatecznie żona przeniosła się do swojej posiadłości w pobliżu Wilna, zaś Wilhelm Kotarbiński pozostał w Kijowie^[14].

Praca nad freskami w soborze św. Włodzimierza w Kijowie zaowocowała w życiu prywatnym artysty przyjaźnią z Adrianem Prachowem, nadzorującym całość przedsięwzięcia. W końcu XIX w. Wilhelm Kotarbiński coraz częściej gościł w jego mieszkaniu i z upływem lat stał się przyjacielem domu. Udzielał także lekcji malarstwa akwarelowego córce Adriana i Emilii Prachowów – Helenie^[13]. Mówiło się nawet, że był beznadziejnie zakochany^[8][9] w żonie Adriana Prachowa – Emilii Lwownie Prachowej, pianistce, uczennicy Ferenca Liszta, której salon odwiedzało wówczas wielu artystów^[7][8][9]. Za dowód rzekomej miłości uważa się jej portret, namalowany przez artystę po 1900.

W czasie wojny domowej w 1920 hotel „Praga”, w którym artysta wynajmował dwupokojowy apartament, był trzykrotnie zajmowany przez komendanturę Armii Czerwonej. Wojsko usunęło wówczas wszystkich gości, z wyjątkiem Wilhelma Kotarbińskiego. Jednak po kilku rewizjach, których dokonano w apartamencie, Emilia Prachowa uznała, że dalsze jego wynajmowanie jest dla artysty niebezpieczne i zaproponowała mu przeniesienie się na stałe do jej domu przy ul. Tr’ochswiatytels’kiej^[f], w którym dotąd tak często gościł. Była już wówczas wdową (mąż zmarł w maju 1916). Ostatnie miesiące życia twórca spędził więc w domu Prachowów^[7][8][9].

Spośród malarzy cenił szczególnie Archipa Kuindżego, Wasilija Surikowa i Wiktora Wasniecowa, zaś spośród pisarzy – Fiodora Dostojewskiego i Lwa Tołstoja^[22]. Był wielkim miłośnikiem gry w szachy, której poświęcał niemal cały wolny czas, także podczas ciężkiej choroby, niemal do ostatnich chwil życia^[21][24].

Całe życie czuł się Polakiem. Gdy Paweł Trietiakow, rosyjski przedsiębiorca, kolekcjoner i mecenas sztuki, chciał kupić jeden z jego obrazów, zażądał od autora zmiany podpisu na płótnie (wykonanego alfabetem łacińskim) na pisany cyrylicą. Mimo że artyście zależało na obecności jego dzieła w Galerii Tretiakowskiej (byłaby to dlań nobilitacja), kategorycznie odmówił słowami:

• Srebrny medal i tytuł „Pierwszego Rysownika” w konkursie na Akademii Świętego Łukasza w Rzymie^[8][9][13]
• Wielki złoty medal Akademii Świętego Łukasza w Rzymie, 1875^[13]
• Cesarski i Królewski Order Świętego Stanisława II klasy (Imperium Rosyjskie), 1896, za wykonanie fresków w soborze św. Włodzimierza w Kijowie^{[8][9][16][57]}

W końcu XX wieku, z inicjatywy Wiktorii Radik, prezesa Kijowskiego Narodowościowo-Kulturalnego Stowarzyszenia Polaków „Zgoda”, podjęto poszukiwania mogiły Wilhelma Kotarbińskiego na cmentarzu Bajkowa w Kijowie. Utrudniał je brak w kancelarii cmentarnej wzmianki o pochówku, udało się jednak odnaleźć skromną, zarośniętą mogiłę z pochylonym metalowym krzyżem^[4] oraz tabliczką z napisem w języku rosyjskim: malarz Wilhelm Aleksandrowicz Kotarbiński (ros. художник Вильгельм Александрович Котарбинский).

Pod patronatem „Dziennika Kijowskiego” rozpoczęto wówczas zbiórkę pieniędzy na budowę nowego nagrobka. Środki przekazane m.in. przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa pozwoliły na postawienie pomnika nagrobnego z czarnego granitu z polską inskrypcją: Ś.p. Wilhelm Kotarbiński – artysta malarz – 1849–1921^[4].

W grudniu 2002 nagrobek poświęcił proboszcz parafii rzymskokatolickiej św. Mikołaja ks. Piotr Dudek w obecności przedstawicieli ambasady RP w Kijowie, władz kijowskich i tamtejszego środowiska artystycznego oraz licznie przybyłych kijowskich Polaków^[4].

W 2012 informowano, iż administracja cmentarza poszukuje krewnych artysty, ponieważ mogiły nikt nie dogląda^[8][9].

Okazjonalnie polskimi grobami na cmentarzu Bajkowa opiekuje się Kijowskie Narodowościowo-Kulturalne Stowarzyszenie Polaków „Zgoda”^[58][59][60].

• † Zmarli. „Gazeta Lwowska”. R. 86 (nr 99), s. 4, 1896-04-30. Zarządca: Wł. J. Weber. Lwów. [dostęp 2014-01-20]. 

• Olgierd Budrewicz: Sagi warszawskie, czyli sensacyjne i powszednie, romantyczne i prozaiczne dzieje dziesięciu wielkich rodów warszawskich. Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1967. Brak numerów stron w książce

• Marcin Goch: Spuścizna artystyczna Wilhelma Kotarbińskiego w zbiorach muzeów Kijowa. W: Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej. W. Walczak, K. Łopatecki (red.). T. I. Białystok: 2010, s. 141–152.
• Maria Kuczyńska. Polska sztuka w muzeum w Sumach. „Kurier Galicyjski”. Nr 12 (160), s. 16–17, 2012-06-29 – 2012-07-16. Marcin Romer – redaktor naczelny. Iwano-Frankiwsk: Mirosław Rowicki, ТзОВ Видавничий Дім «Молода Галичина». ISSN 1996-2304. [dostęp 2013-09-17]. 
• Jerzy Malinowski: Malarstwo polskie XIX wieku. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2003, s. 396. ISBN 83-7181-290-6.
• MP. Najstarszy krucyfiks w powiecie. Ciekawa architektura. „Fakty.wwl. Gazeta powiatu wołomińskiego”, s. 1, 2013-03-28. Wołomin. 
• Odznaczenie. „Gazeta Lwowska”. R. 87 (nr 14), s. 4, 1897-01-20. Zarządca: Wł. J. Weber. Lwów. [dostęp 2014-01-20]. 
• Henryk Piątkowski: Polskie malarstwo współczesne. Petersburg: 1895. Brak numerów stron w książce
• Maria Poprzęcka: Polskie malarstwo salonowe. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1991, s. 191. ISBN 83-221-0584-3.
• Jerzy Wojciechowski. Talent zagubiony. O Wilhelmie Kotarbińskim. „Art & Business”. 1996 (nr 11 (80)), s. 24–27, 1996-11. Warszawa: Art&Business Sp. z o.o.. ISSN 0867-3160. 
• Ewa Ziółkowska. Pamięci Wilhelma Kotarbińskiego. „Wspólnota Polska”. Rok XIII (nr 6 (123)), s. 35–36 (PDF – 37–38), grudzień 2003. Jolanta Wroczyńska (red.). Warszawa: Zarząd Krajowy Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. ISSN 1429-8457. [dostęp 2017-03-07]. 
• Марина Дроботюк. Вільгельм Олександрович Котарбінський (1849–1921). „Художня культура. Актуальні проблеми: Науковий вісник”. 2010 (7), s. 334–346, 2010. Олександр Федорук. Kijów: Інститут проблем сучасного мистецтва Національної академіі мистецтв України – Издательство «Хімджест». ISSN 1992-5514. [dostęp 2015-06-22]. (ukr.). 
• Александра Пелиховская. Вильгельм Котарбинский: жизнь, эпоха, судьба наследия. "Антиквар". Київ. 2019 (115). стр.37-51. ISSN 2222-436X.
• Олександра Пеліховська. "«СМЕРТЬ МЕССАЛІНИ» ВІЛЬГЕЛЬМА КОТАРБІНСЬКОГО: ІСТОРІЯ ОДНІЄЇ КАРТИНИ. ВАРШАВСЬКА СТОРІНКА". "Мова та Історія". 2020 (458). стр. 4-12. ISSN 2409-2088.
• Александра Пелиховская. "К вопросу о сознательных заимствованиях творческих приемов и композиционных схем: Мариано Фортуни и Вильгельм Котарбинский". "Мова та Історія". 2021 (464). стр. 6-21. ISSN 2409-2088.
• Александра Пелиховская "Вопрос об оригинальности художника - новые пути исследования: Вильгельм Котарбинский и Мариано Фортуни". "Мова та Історія". 2021 (465). стр. 4-19. ISSN 2409-2088.
• Олександра Пеліховська. "Вільгельм Котарбінський: малодосліджені сторінки життя і творчості". Збірка статей. Wydanie specjalne. "Мова та Iсторія". 2021 (471). ISSN 2409-2088.
• "Sto lat pamięci. Світ і світло Вільгельма Котарбінського". Redaktor Aleksandra Pelikhovska. Wydanie specjalne. "Антиквар". 2021 (5-6/124/). ISSN 2222-436X.
• Александра Пелиховская. "ВИЛЬГЕЛЬМ КОТАРБИНСКИЙ В КОНТЕКСТЕ ХУДОЖЕСТВЕННОЙ СРЕДЫ ВАРШАВЫ, КИЕВА И ПЕТЕРБУРГА ПОСЛЕДНЕЙ ЧЕТВЕРТИ XIX – НАЧАЛА XXВЕКА". "Гілея: науковий вісник. Всеукраїнське видання". Випуск 162 (5). Ч.1 Історичні науки. Київ-2021. стр.26-32. ISSN 2076-1554.

• aleksyri: Вильгельм Котарбинский (1849–1922) – украинский „модерн” – ч.1.. liveinternet.ru [on-line], 2012-09-07. [dostęp 2013-09-15]. (ros.).
• bł //mr: Warszawa: „Wielki Tydzień” w malarstwie i literaturze. ekai.pl > Wydarzenia [on-line], 2003-04-08. [dostęp 2013-09-15].
• Marcin Goch: Spuścizna artystyczna Wilhelma Kotarbińskiego w zbiorach muzeów Kijowa. [w:] Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. I [on-line]. repcyfr.pl, 2010. s. 141–152. [dostęp 2013-09-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-27)].
• Katalogi aukcyjne. Kotarbiński Wilhelm. artinfo.pl > Katalogi aukcyjne > Archiwum [on-line]. [dostęp 2013-09-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-23)].
• Kolory tożsamości, [w:] Strona Państwowej Galerii Sztuki w Sopocie. pgs.pl > Wystawy – Archiwalne Wystawy > Rok 2002 > Wystawy W Roku 2002 [online], Państwowa Galeria Sztuki w Sopocie [dostęp 2017-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2017-03-07] .
• Kotarbiński Wilhelm. Dodatkowy opis. artinfo.pl > Katalogi aukcyjne > Archiwum [on-line], 06 2011. [dostęp 2013-09-15].
• Maria Kuczyńska: Polska sztuka w muzeum w Sumach. kuriergalicyjski.com > Kultura [on-line], 2012-07-06. [dostęp 2013-09-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-19)].
• R. Lubiak: Kościół w Postoliskach. Postoliska. tluszcz.pl > Dla gości > Zabytki i pomniki > Kościół w Postoliskach [on-line]. [dostęp 2013-09-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-27)].
• Łazienka I. muzeumzamoyskich.pl > Ekspozycje > Pałac > Łazienka I [on-line]. [dostęp 2013-09-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-29)].
• MP: Ciekawa architektura. [w:] Najstarszy krucyfiks w powiecie [on-line]. fakty.wwl.pl > Archiwum > nr 6 (255) [on-line], 2013-03-30. [dostęp 2013-09-15].
• PAP (autor korporatywny): Ukraina: w Kijowie przed Dniem Wszystkich Świętych porządkowano polskie groby. [w:] Portal Radia „Maryja”. radiomaryja.pl > Informacje – Świat [on-line]. RadioMaryja.pl, 2019-10-26. [dostęp 2020-11-14].
• PAP (autor korporatywny): W Kijowie odbyła się akcja porządkowania cmentarza Bajkowa. [w:] Portal „Słowa Polskiego”. slowopolskie.org > Aktualności > Różne > Warto wiedzieć [on-line]. „Słowo Polskie”. Senat RP, 2019-10-30. [dostęp 2020-11-14].
• Wiktoria Radik: Polacy z Kijowa pamiętają o przodkach. Od wielu lat porządkują mogiły na historycznym cmentarzu. [w:] Portal „Studio Wschód”. studiowschod.pl > Aktualności [on-line]. „Studio Wschód”, 2016-08-31. [dostęp 2020-11-14].
• Wszystko jest łaską. [w:] Wystawy [on-line]. waw.waw.pl [on-line]. [dostęp 2013-09-15].
• ВЕнеРИН БАШМАЧОК: Вильгельм Котарбинский (1849–1922).Владимирский собор. – ч.2.. liveinternet.ru [on-line], 2012-09-08. [dostęp 2013-09-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-16)]. (ros.).
• Михаил Кальницкий (Michaił Kalnicki): Могилы знаменитостей. Котарбинский Вильгельм (Василий) Александрович (1849–1921). m-necropol.ru [on-line], 2007-11-05. [dostęp 2013-09-15]. (ros.).
• Котарбинский Вильгельм (Василий) Александрович 30 ноября 1849 – ноябрь 1922. vlsobor.com [on-line]. [dostęp 2013-09-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-16)]. (ros. • ang.).
• Сергей Папета (Siergiej Papieta): Запечатленная муза (Uwieczniona muza). 2000.net.ua [on-line] oraz w: „Еженедельник 2000 – Аспекты” („Tygodnik 2000 – Aspekty”), nr 33 (34), 18–24 sierpnia 2000, 2000-08-18. [dostęp 2016-10-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-14)]. (ros.).
• Анатолий Шинкарчук (Anatolij Szynkarczuk): Вильгельм Котарбинский (Wilhelm Kotarbiński 1849–1922) ~ Украинский „модерн”. shinkarchuk.ucoz.com [on-line], 2013-07-26. [dostęp 2013-09-15]. (ros.).
• "Мы искали Вильгельма Котарбинского по всей Европе, чтобы показать его в Киеве" - Александра Пелиховская - gazeta.ua (ros.), 2021-09-30.
• Aliide Naylor: "Kotarbinski – the search for a new Ukrainian identity in an old Polish artist". The Tribune (eng.), 2021-11-2.

• Galeria obrazów Wilhelma Kotarbińskiego na artchive.ru
• Galeria obrazów Wilhelma Kotarbińskiego na artcyclopedia.ru
• Galeria obrazów Wilhelma Kotarbińskiego na wikipaintings.org
• Katalog reprodukcji obrazów Wilhelma Kotarbińskiego na kartkach pocztowych wydawnictwa „Razswiet” w serwisie filokartist.net. filokartist.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-01)].