Rudolf Vrba, wcześniej Walter Rosenberg (ur. 11 września 1924 w Topolczanach, zm. 27 marca 2006 w Vancouver) – profesor farmakologii na Uniwersytecie Kolumbii Brytyjskiej. Z pochodzenia słowacki Żyd.

Jako nastolatek w 1942 roku został wywieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Zasłynął z ucieczki z obozu zagłady, która miała miejsce w kwietniu 1944, oraz ze współautorstwa raportu na temat masowych morderstw, które miały tam miejsce^[1]. Publikacji tego raportu zawdzięcza się zatrzymanie masowej deportacji węgierskich Żydów do Auschwitz w lipcu 1944, co ocaliło ponad 200 000 istnień ludzkich.

Po wojnie Vrba studiował chemię i biologię na Uniwersytecie Karola w Pradze, gdzie napisał pracę o metabolizmie kwasu masłowego. Pracował jako biochemik także w Anglii oraz w Kanadzie.

Vrba do końca życia argumentował, że gdyby raport został szeroko rozpowszechniony wcześniej, „deportowani” mogliby odmówić wejścia na pokład pociągów, a przynajmniej ich panika zakłóciłaby transport^[2].

Zmarł 27 marca 2006 w Vancouver w Kanadzie^[3].

Vrba urodził się jako Walter Rosenberg w czechosłowackim mieście Topołczany (od 1933 część Słowacji) jako jeden z czwórki rodzeństwa (trzech chłopców, jedna dziewczynka).

Matka Vrby pochodziła ze wsi Zbehy^[4], jego dziadek ze strony matki Bernat Grünfeld, ortodoksyjny żyd z Nitry został zabity w obozie koncentracyjnym Majdanek^[5]. Walter Rosenberg przyjął imię Rudolf Vrba po ucieczce z Auschwitz^[6].

Rosenbergowie byli właścicielami parowego tartaku w Jaklovce^[4]. We wrześniu 1941 Republika Słowacka uchwaliła podobny do ustaw norymberskich „Kodeks Żydowski”. Wprowadzał on ograniczenia w zakresie edukacji, mieszkania i przemieszczaniu się Żydów^[7]. Rząd założył obozy tranzytowe w Nováky, Sereď i Vyhne. Żydzi musieli nosić żółtą odznakę i mieszkać na wyznaczonych obszarach. Dostępne oferty pracy trafiały najpierw do nie-Żydów. Kiedy Vrba w wieku 15 lat w wyniku ograniczeń został wydalony z gimnazjum w Bratysławie, znalazł pracę jako robotnik i kontynuował naukę w domu, ucząc się głównie chemii, języka angielskiego i rosyjskiego^[8]. W tym czasie poznał swoją przyszłą żonę, Gertę Sidonovą, która również została wydalona ze szkoły^[9].

Vrba pisał, że nauczył się żyć z ograniczeniami, ale zbuntował się, gdy rząd słowacki ogłosił w lutym 1942 roku nakaz deportacji tysięcy Żydów do okupowanej przez Niemców Polski^[10][a]. Deportacje miały miejsce na żądanie Niemiec, które potrzebowały siły roboczej. Rząd słowacki zapłacił Niemcom 500 RM za Żyda, pod warunkiem, że rząd zgłosi roszczenia do majątku deportowanych^[11]. Przeżyło około 800 z 58 000 słowackich Żydów deportowanych między marcem a październikiem 1942 roku. Vrba obwinił Słowacką Radę Żydowską o współpracę przy deportacjach.

Decydując, że nie zostanie „wywieziony jak cielę w wozie”, postanowił dołączyć do armii czechosłowackiej na wygnaniu w Anglii. Mając 17 lat wyruszył taksówką do granicy, mając przy sobie jedynie mapę, pudełko zapałek i równowartość 10 funtów od swojej matki^[12]. Po drodze do Budapesztu na Węgrzech postanowił wrócić do Trnawy, ale został aresztowany na granicy węgierskiej^[4]. Władze słowackie wysłały go do obozu przejściowego w Novákach, skąd uciekł, ale złapano go ponownie. Oficer SS polecił, aby został deportowany następnym transportem.

Vrba został deportowany z Czechosłowacji 15 czerwca 1942. Do obozu koncentracyjnego Majdanek w pobliżu Lublina, w okupowanej przez Niemców Polsce^[13], doszło do przelotnego spotkania Vrby z jego bratem Sammy’m. Zobaczyli się „prawie jednocześnie i wznieśliśmy ręce w krótkim pozdrowieniu”; to był ostatni raz, kiedy go widział^[14]. Po raz pierwszy spotkał także „kapo”: więźniów mianowanych funkcjonariuszami, z których jednego rozpoznał w Trnawie. Większość nosiła zielone trójkąty, sygnalizujące ich kategorię „przestępców zawodowych”^[15]:

Byli ubrani jak cyrkowi klauni ... Jeden miał zielone mundurowe kurtki ze złotymi poziomymi paskami, jak coś, co nosiłby pogromca lwa; jego spodnie były spodniami do jazdy konnej oficera armii austro-węgierskiej, a jego nakrycie głowy było skrzyżowaniem czapki wojskowej z biretem księdza. ... zdałem sobie sprawę, że tutaj była nowa elita ... zatrudniona do wykonywania podstawowej brudnej roboty, którą żołnierze S.S. nie chcieli brudzić sobie rąk^[15]. Głowa i ciało Vrby zostały ogolone, a on otrzymał mundur, drewniane buty i czapkę. Więźniowie musieli zdejmować czapki za każdym razem, gdy SS znajdowało się w odległości trzech jardów. Więźniowie byli bici za mówienie lub poruszanie się zbyt wolno. Każdego ranka na apelu trupy więźniów, którzy zginęli w nocy, były gromadzone za żywymi. Vrba otrzymał pracę jako robotnik budowlany^[16]. Kiedy kapo poprosił o 400 wolontariuszy do pracy w innym miejscu, Vrba zapisał się, szukając szansy na ucieczkę. Czeski kapo, który zaprzyjaźnił się z Vrbą, gdy o tym usłyszał, wyjaśnił mu, że „praca na roli” miała miejsce w Auschwitz^[17].

29 czerwca 1942 Reichssicherheitshauptamt przeniósł Vrbę i innych ochotników do Auschwitz I^[18], głównego obozu (Stammlager) w Oświęcimiu. Podróż trwała ponad dwa dni. Vrba rozważał próbę ucieczki z pociągu, ale SS ogłosiło, że za każdego zaginionego zostanie rozstrzelanych dziesięciu mężczyzn^[19].

Drugiego dnia w Oświęcimiu obserwował, jak więźniowie rzucają ciała na wózek, ułożone w stosy po dziesięć sztuk, „głowa jednego między nogami drugiego, aby zaoszczędzić miejsce”^[20]. Następnego dnia on i 400 innych mężczyzn zostali upchnięci pod zimny prysznic w kabinie zbudowanej na 30 osób, a następnie maszerowali nago na zewnątrz, aby się zarejestrować. Otrzymał na lewym przedramieniu tatuaż z numerem 44070, pasiastą tunikę, spodnie, czapkę i drewniane buty^[21][22]. Po rejestracji, która trwała cały dzień, zaprowadzono go do baraku znajdującego się obok głównej bramy i znaku Arbeit macht frei, otrzymał miejsce na poddaszu^[23].

Młody i silny Vrba został „zakupiony” przez kapo Franka, w zamian za cytrynę (poszukiwaną ze względu na witaminę C) i skierowany do pracy w sklepie spożywczym SS. To dało mu dostęp do mydła i wody, co pomogło mu ocalić życie. Dowiedział się, że Frank był uprzejmym człowiekiem, który udawał, że bije więźniów, gdy strażnicy patrzyli, chociaż ciosy zawsze chybiał^[24].

Reżim obozowy odznaczał się małostkowością i okrucieństwem. Kiedy Heinrich Himmler odwiedził obóz 17 lipca 1942 (kiedy to obserwował gazowanie), więźniom powiedziano, że wszystko musi być bez skazy^[25]. Gdy orkiestra więzienna zbierała się przy bramie na przybycie Himmlera, senior bloku i dwaj inni zaczęli bić więźnia, ponieważ brakowało mu guzika tuniki:

Walili go szybko, gorączkowo, próbując go zabić ... a Yankel, który zapomniał przyszyć guziki, nie miał nawet łaski szybkiej i cichej śmierci. Krzyknął. To był silny, pytający krzyk, postrzępiony w gorącym, nieruchomym powietrzu. Potem nagle zmieniło się w cienkie, żałosne zawodzenie porzuconych dud ... Trwało i trwało i trwało ... Myślę, że w tym momencie wszyscy nienawidziliśmy Yankela Meisela, małego starego Żyda, który psuł wszystko, powodując swoim długim, samotnym, daremnym protestem kłopoty dla nas wszystkich^[26][27].

W sierpniu 1942 Vrba został przeniesiony do Aufräumungskommando („porządki” lub „Kanada”) w Auschwitz II-Birkenau, obozie zagłady, 4 km od Auschwitz I. Około 200–800 więźniów pracowało w pobliżu Judenrampe, gdzie przyjeżdżały pociągi towarowe przewożące Żydów. Usuwali zmarłych, a następnie sortowali przedmioty należące do nowo przybyłych. Wielu przyniosło przybory kuchenne i ubrania na różne pory roku, co sugerowało Vrbie, że wierzą w opowieści o przesiedleniu^[28].

Opróżnienie pociągu zajmowało 2–3 godziny, po tym czasie większość nowo przybyłych już nie żyła^[28]. Osoby uznane za zdolne do pracy zostały wybrane do pracy niewolniczej, a resztę przewieziono ciężarówką do komory gazowej^[29]. Vrba oszacował, że 90 procent zostało zagazowanych^[30]. Powiedział Claude’owi Lanzmannowi w 1978, że sprawny przebieg czynności zależał od prędkości i dopilnowania aby nie wybuchła panika, ponieważ panika oznaczała, że następny transport zostanie opóźniony^[31].

Naszym pierwszym zadaniem było wejść do wagonów, wyciągnąć martwych oraz umierających i przetransportować ich „Laufschritt”, jak zwykli mawiać Niemcy. Oznacza to „biegiem”. Laufschritt, tak, nigdy chodząc – wszystko musiało być zrobione w Laufschritt, immer Laufen. ...immer Laufen....

Nie przykładano zbytniej wagi do sprawdzania, kto nie żyje, a kto udaje, że nie żyje ... Wszyscy zostali wsadzeni do ciężarówek, martwi do pierwszej z nich która jechała prosto do krematorium...

Cała machina morderstwa mogła działać na jednej zasadzie: ludzie przybyli do Auschwitz i nie wiedzieli, dokąd idą i w jakim celu. Nowo przybyli mieli zachowując porządek, bez paniki maszerować do komór gazowych. Panika była szczególnie niebezpieczna ze strony kobiet z małymi dziećmi. Dla nazistów było więc ważne, aby nikt z nas nie przekazał jakiejś wiadomości, która mogłaby wywołać panikę ... Każdy, kto próbował nawiązać kontakt z przybyszami, był albo zatłuczony na śmierć, albo zabrany za wagon i zastrzelony ...^[31]

Przedmioty należące do nowo przybyłych były zabierane do baraków zwanych Effektenlager I i II w Auschwitz I (przeniesionych do Auschwitz II po ucieczce Vrby). Więźniowie, a także najwyraźniej część administracji obozowej, nazywali baraki Kanada I i II, ponieważ były one „ziemią obfitości”^[32][33]. Było tam wszystko – lekarstwa, jedzenie, odzież i gotówka – większość z nich była pakowana przez Aufräumungskommando w celu wysłania do Niemiec^[34]. Aufräumungskommando mieszkało w Auschwitz I, blok 4, do 15 stycznia 1943, kiedy zostali przeniesieni do bloku 16 w Auschwitz II, sektor Ib, gdzie Vrba mieszkał do czerwca 1943^[35][36]. Po około pięciu miesiącach pobytu w Auschwitz Vrba zachorował na tyfus, jego waga spadła do 42 kg i zaczął majaczyć. Kiedy był w fatalnym stanie, pomógł mu Josef Farber, słowacki członek ruchu obozowego, który przyniósł mu leki, a następnie objął go ochroną podziemia Auschwitz^[37].

Na początku 1943 Vrba otrzymał funkcję asystenta rejestratora w jednym z bloków. Powiedział Lanzmannowi, że ruch oporu skierował go na tę pozycję, ponieważ dawała mu dostęp do informacji^[38][39]. Kilka tygodni później, w czerwcu, został rejestratorem (Blockschreiber) bloku 10 w Auschwitz II, sekcji kwarantanny dla mężczyzn (BIIa), ponownie z powodu podziemia^{[38][40][39][41][42][42]}. Ta pozycja dała mu własny pokój i łóżko^[43], mógł też nosić własne ubrania oraz rozmawiać z nowo przybyłymi, którzy zostali wybrani do pracy. Jego zadaniem było pisanie raportów o procesie rejestracji, co pozwoliło mu zadawać pytania i robić notatki^[42][39].

Vrba powiedział, że widział ze swojego pokoju na BIIa ciężarówki jadące w kierunku komór gazowych^[44][45]. Według jego szacunków 10 procent każdego transportu zostawało wybrane do pracy, a reszta zostawała zabita^[30]. W 1978 powiedział Lanzmannowi, że podczas pobytu na Judenrampe od 18 sierpnia 1942 do 7 czerwca 1943, widział co najmniej 200 pociągów, z których każdy zawierał 1000–5000 osób^[46]. W artykule z 1998 napisał, że był świadkiem przyjazdu 100–300 pociągów, każda lokomotywa ciągnie 20–40 wagonów towarowych, a czasem 50–60^[28]. Obliczył, że od wiosny 1942 do 15 stycznia 1944 zginęło 1,5 miliona osób^[47]. Według raportu Vrby-Wetzlera w okresie od kwietnia 1942 do kwietnia 1944 w Auschwitz zabito 1 765 000 osób^[48][49]. W 1961 Vrba złożył oświadczenie pod przysięgą, podczas procesu Adolfa Eichmanna, że jego zdaniem 2,5 miliona osób zginęło w obozie ogółem, plus minus 10 procent.

Szacunki Vrby są wyższe od szacunków historyków Holokaustu, ale zgodne z szacunkami oficerów SS i więźniów ocalałych z Auschwitz, w tym członków Sonderkommando. Wczesne szacunki wynosiły od jednego do 6,5 miliona. Rudolf Höss, pierwszy komendant Auschwitz, powiedział w 1946, że w obozie zginęły trzy miliony osób, choć zmienił później zdanie. W 1946 Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytut Pamięci Narodowej oszacowała liczbę ofiar na cztery miliony. Późniejsze szacunki naukowe były niższe. Według polskiego historyka Franciszka Pipera, piszącego w 2000 roku, większość historyków podaje liczbę od 1 do 1,5 miliona. Jego powszechnie akceptowane szacunki mówią, że co najmniej 1,3 miliona zostało wysłanych do Auschwitz i co najmniej 1 082 000 zmarło (w zaokrągleniu do 1,1 miliona lub 85 procent), w tym 960 000 Żydów. Szacunki Pipera dotyczące liczby ofiar śmiertelnych w okresie od kwietnia 1942 do kwietnia 1944 wyniosły 450 000, w porównaniu do 1 755 000 Vrby^[48].

15 stycznia 1944 kapo z Berlina o imieniu Yup powiedział Vrbie, że należy do grupy więźniów budujących nową linię kolejową, prowadzącą prosto do krematoriów. Yup powiedział, że usłyszał od oficera SS, że niedługo przyjedzie milion węgierskich Żydów i że stara rampa nie poradziłaby sobie z taką ilością. Linia kolejowa prowadząca bezpośrednio do krematoriów zastąpiłaby, liczone w tysiącach, przejazdy ciężarówek ze starej rampy^[50]. Ponadto Vrba usłyszał od pijanych strażników SS, że wkrótce będą mieli węgierskie salami. Kiedy przybyli holenderscy Żydzi, przynieśli ser; podobnie były sardynki od francuskich Żydów oraz chałwa i oliwki od Greków. Teraz było to węgierskie salami^[51][52][42].

Vrba myślał o ucieczce od dwóch lat, ale, jak napisał, teraz był zdeterminowany, mając nadzieję, że „podważy jedną z podstawowych zasad – tajemnicę operacji”^[53]. Rosyjski kapitan Dmitri Volkkov powiedział mu, że będzie potrzebował rosyjskiego tytoniu namoczonego w benzynie, a następnie wysuszonego, aby oszukać psy, zegarek do użytku jako kompas, zapałki do przygotowywania jedzenia i sól do odżywiania^[54]. Vrba zaczął analizować układ obozów. Zarówno Auschwitz I, jak i II składały się z wewnętrznych obozów, w których spali więźniowie, otoczonych fosą o szerokości sześciu jardów, a następnie ogrodzeniem z drutu kolczastego pod wysokim napięciem. Teren był oświetlony w nocy i strzeżony przez SS znajdującą się w wieżach strażniczych. Kiedy doniesiono o zaginięciu więźnia, strażnicy poszukiwali go przez trzy dni i noce. Kluczem do udanej ucieczki byłoby pozostanie w ukryciu tuż poza wewnętrznym obwodem, dopóki poszukiwania nie zostaną odwołane^[55]. Swoją pierwszą ucieczkę zaplanował 26 stycznia 1944 z Charlesem Unglickiem, kapitanem armii francuskiej, ale spotkanie się nie udało; Unglick próbował uciec sam i został zabity. SS zostawił jego ciało na wystawie przez dwa dni, siedząc na stołku^[56]. Wcześniejsza grupa uciekinierów została zabita i poszarpana pociskami dumdum, a następnie umieszczona na środku obozu D ze znakiem „Wróciliśmy!”^[57].

6 marca 1944 Vrba dowiedział się, że więźniowie czeskiego obozu rodzinnego mieli zostać wysłani do komór gazowych^[58]. Grupa około 5000 osób, w tym kobiety i dzieci, przybyła do Auschwitz we wrześniu 1943 z obozu koncentracyjnego Theresienstadt w Czechosłowacji (Republika Czeska od 1993). To, że pozwolono im mieszkać w Auschwitz przez sześć miesięcy, było niezwykłe, zwłaszcza dlatego, że kobiety z dziećmi zwykle zabijano natychmiast. Korespondencja znaleziona po wojnie między biurem Adolfa Eichmanna a Międzynarodowym Czerwonym Krzyżem sugerowała, że Niemcy utworzyli obóz rodzinny jako model planowanej wizyty Czerwonego Krzyża w Auschwitz^[59]. Grupa ta, umieszczona w bloku BIIb w pobliżu głównej bramy, była utrzymywana w stosunkowo dobrych warunkach, mimo tego oraz lepszej opieki zdrowotnej, w ciągu sześciu miesięcy zmarło tam 1000 osób^[60][61]. Nie ogolono im głów, a dzieci miały lekcje i dostęp do lepszego jedzenia, w tym mleka i białego chleba^[62].

1 marca, zgodnie z raportem Vrby-Wetzlera (5 marca, według Danuty Czech), grupa została poproszona o napisanie pocztówek do swoich krewnych, w których mieli poinformować, że mają się dobrze i poprosić ich o paczki z zapasami. Pocztówki miały być datowanie na 25–27 marca. 7 marca, zgodnie ze sprawozdaniem (8–9 marca, według Czech), grupa 3791 osób została zagazowana^[63][64]. Raport mówił, że 11 bliźniaków zostawiono przy życiu do eksperymentów medycznych^[63]. Według raportu 20 grudnia 1943 przybyła druga czeska grupa rodzinna licząca 3000 osób (2473, według Czech)^[65][66]. Vrba założył, że grupa ta zostanie zabita również po sześciu miesiącach, tj. około 20 czerwca 1944^[67][68].

Vrba ponownie postanowił uciec. W Auschwitz spotkał znajomego z Trnawy, Alfréda Wetzlera (więzień nr 29162, wówczas 26 lat), który przybył 13 kwietnia 1942 i pracował w kostnicy^{[69][70][71][22]}. Czesław Mordowicz, który uciekł z Auschwitz kilka tygodni po Vrbie, powiedział kilkadziesiąt lat później, że to Wetzler zainicjował i zaplanował ucieczkę.

Według Wetzlera, piszącego w swojej książce Čo Dante nevidel (1963), opublikowanej później jako Escape from Hell (2007), obozowe podziemie zorganizowało ucieczkę, dostarczając informacje do przewozu Vrby i Wetzlera („Karol” i „Val” w książce). „Otta” w Chatce 18, ślusarz, stworzył klucz do małej szopy, w której Vrba i inni sporządzili plan budowy i farbowali ubrania. „Fero” z centralnego rejestru dostarczył dane z rejestru, „Filipek” (Filip Müller) w Chatce 13 dodał nazwiska oficerów SS pracujących wokół krematoriów, plan komór gazowych i krematoriów, jego zapisy dotyczące transportów ludzi zagazowane w krematoriach IV i V oraz etykietę kanistra cyklonu B. „Edek” w Chatce 14 przemycał ubrania dla uciekinierów, w tym garnitury z Amsterdamu^[72]. „Adamek”, „Bolek” i Vrba dostarczyli skarpetki, majtki, koszule, brzytwę i pochodnię, a także glukozę, witaminy, margarynę, papierosy i zapalniczkę z napisem „made in Auschwitz”^[73].

Informacje o obozie, w tym szkic krematorium sporządzony przez rosyjskiego więźnia „Wasyla”, ukryto w dwóch metalowych rurach. Rura zawierająca szkic zaginęła podczas ucieczki; druga rura zawierała dane o transportach. Relacja Vrby różni się od relacji Wetzela; według Vrby nie sporządzili notatek i napisali raport Vrby-Wetzlera z pamięci^[74][75]. Vrba powiedział historykowi, Johnowi Conwayowi, że używał „osobistych metod memotechnicznych” do zapamiętywania danych oraz że wymyślono historię o pisemnych notatkach, ponieważ nikt nie potrafił wyjaśnić jego umiejętności przypominania sobie tak wielu szczegółów^[76].

Ubrani w garnitury, płaszcze i buty, o godzinie 14:00 w piątek, 7 kwietnia 1944 – w przeddzień Paschy – mężczyźni weszli do przygotowanej wcześniej przez nich przestrzeni, w stosie drewna ułożonym między wewnętrznym a zewnętrznym ogrodzeniem Auschwitz-Birkenau, w sekcji BIII na terenie budowy znanym jako „Meksyk”.

Posypali ten obszar rosyjskim tytoniem nasączonym benzyną, zgodnie z zaleceniem rosyjskiego kapitana Dmitrija Wołkowa^{[77][78][79][80]}. Bolek i Adamek, obaj jeńcy polscy, po ich ukryciu przenieśli deski z powrotem na miejsce^[77][78][81].

Kárný pisze, że o godzinie 20:33, 7 kwietnia SS-Sturmbannführer Fritz Hartjenstein, dowódca Birkenau, dowiedział się przez teleprinter, że zaginęło dwóch Żydów. 8 kwietnia Gestapo w Oświęcimiu wysłało telegramy z opisem do Reichssicherheitshauptamt w Berlinie, SS w Oranienburgu, komendantów okręgów i innych^[82]. Mężczyźni ukrywali się w stosie drewna przez trzy noce i przez cały czwarty dzień^[80]. Wetzel, zmoczony, z pasami flaneli naciągniętymi na usta, aby stłumić kaszel, napisał, że leżeli tam licząc: „Prawie osiemdziesiąt godzin. Cztery tysiące osiemset minut. Dwieście osiemdziesiąt osiem tysięcy sekund”^[83]. W niedzielny poranek, 9 kwietnia, Adamek sikał na stos i gwizdał, aby zasygnalizować, że wszystko jest w porządku^[84]. O 9 wieczorem, 10 kwietnia, wyczołgali się ze stosu drewna. „Ich krążenie powraca tylko powoli” – napisał Wetzel. „Oboje mają wrażenie mrówek biegnących wzdłuż ich żył, że ich ciała zostały przekształcone w duże, bardzo powoli rozgrzewające się mrowiska. […] Początek słabości jest tak gwałtowny, że muszą się utrzymać na wewnętrznych krawędziach paneli”^[85]. Korzystając z mapy, którą zabrali z „Kanady”, mężczyźni udali się na południe w kierunku Słowacji oddalonej o 130 kilometrów (81 mil), idąc równolegle do rzeki Soły^[86].

Według Henryka Świebockiego z Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, miejscowi mieszkańcy, w tym członkowie polskiego podziemia mieszkający w pobliżu obozu, robili co mogli, aby pomóc uciekinierom^[87]. Vrba napisał, że nie było dla nich zorganizowanej pomocy z zewnątrz. Początkowo mężczyźni poruszali się tylko nocą, jedząc chleb, który zabrali z Auschwitz i pijąc wodę ze strumieni. 13 kwietnia, zagubieni w Bielsku-Białej, zbliżyli się do wiejskiego domu gdzie polska kobieta przyjęła ich na jeden dzień. Karmiąc ich chlebem, zupą ziemniaczaną i kawą ersatz, wyjaśniła, że większość obszaru została „zgermanizowana” i że Polacy pomagając Żydom ryzykowali śmiercią^[88].

Nadal podążali za rzeką; co jakiś czas Polka podrzucała im pół bochenka chleba. 16 kwietnia zostali ostrzelani przez niemieckich żandarmów, ale udało im się ich zgubić. Dwóch innych Polaków pomagało im zdobyć jedzenie i schronienie. 21 kwietnia 1944 przekroczyli granicę polsko-słowacką niedaleko Skalité^[88][89].

Rodzina chłopska w Skalité przyjęła ich na kilka dni, nakarmiła i ubrała, a następnie skontaktowała ich z żydowskim lekarzem w pobliskiej Czadcy, doktorem Pollackiem. Vrba i Pollack spotkali się w obozie przejściowym w Nováky^[90][91]. Poprzez kontakt w Słowackiej Radzie Żydowskiej, Pollack zorganizował ludzi z Bratysławy którzy mieli wyjść na spotkanie z mężczyznami^[92][93][94]. Pollack był zmartwiony, gdy dowiedział się o prawdopodobnym losie swoich rodziców i rodzeństwa, którzy zostali deportowani ze Słowacji do Auchwitz w 1942^[92].

Vrba i Wetzler spędzili noc w Czadcy w domu krewnego rabina Leo Baecka, po czym zostali zabrani pociągiem do Żyliny.

Na stacji spotkali się z członkiem Słowackiej Rady Żydowskiej (lub Ústredňa Židov) Erwinem Streinerem, po czym zabrano ich do Żydowskiego Domu Starców, gdzie rada miała swoje biura. W ciągu następnych dni zostali przedstawieni Ibolyi Steiner, która była żoną Erwina; Oskarowi Krasniansky’emu będącemu inżynierem i stenografem (przybrał później imię Oskar Isaiah Karmiel)^[95], a 25 kwietnia przewodniczącemu rady, dr Oskarowi Neumannowi, prawnikowi^{[96][97][98][99]}. Rada była w stanie potwierdzić, kim byli Vrba i Weltzer z list deportacyjnych^[1]. W swoim pamiętniku Wetzler opisał (używając pseudonimów) kilka osób, które wzięły udział w pierwszym spotkaniu: prawnik (prawdopodobnie Neumann), pracownik fabryki, „Madame Ibi” (Ibolya Steiner), która była funkcjonariuszem w postępowej organizacji młodzieżowej oraz praska korespondentka szwajcarskiej gazety. Neumann powiedział im, że grupa czekała dwa lata, aż ktoś potwierdzi plotki, które słyszeli o Auschwitz.

Wetzler był zaskoczony naiwnością pytania: „Czy tak trudno się stąd wydostać?” Dziennikarz chciał wiedzieć, jak sobie z tym poradzili, jeśli było to takie trudne. Wetzler poczuł, że Vrba pochyla się ze złością, by coś powiedzieć, ale złapał go za rękę i Vrba cofnął się^[100].

Wetzler zachęcił Vrbę, by zaczął opisywać warunki w Auschwitz. „Chce mówić jak świadek” – pisał Wetlzer – „tylko fakty, ale straszne wydarzenia porywają go jak potok, przeżywa je nerwami, każdym porem ciała, tak że po godzinie jest całkowicie wyczerpany”^[101]. Wydawało się, że grupa, w szczególności szwajcarski dziennikarz, miała trudności ze zrozumieniem. Dziennikarz zastanawiał się, dlaczego Międzynarodowy Czerwony Krzyż nie interweniował. „Im więcej [Vrba] donosi, tym bardziej staje się wściekły i rozgoryczony”^[102]. Dziennikarz poprosił Vrbę, aby powiedział im o „konkretnych bestialstwach esesmanów”. Vrba odpowiedział: „To tak, jakbyś chciał, żebym opowiedział ci o konkretnym dniu, kiedy w Dunaju była woda”^[103].

Vrba opisał rampę, selekcję, Sonderkommando, wewnętrzną organizację obozów, budynek Auschwitz III, komory gazowe oraz sposób, w jaki Żydzi byli wykorzystywani do niewolniczej pracy dla przedsiębiorstw: Krupp, Siemens, IG Farben i DAW^[104][105]. Wetzler przekazał im dane z centralnego rejestru ukrytego w pozostałej rurze i opisał wysoką liczbę ofiar śmiertelnych wśród radzieckich jeńców wojennych, zniszczenie czeskiego obozu rodzinnego, eksperymenty medyczne i nazwiska lekarzy w nich zamieszanych^[106]. Przekazał także etykietę z kanistra Zyklon B^[107]. Każde słowo, jak napisał, „powoduje cios w głowę”^[108].

Neumann powiedział, że rano przyniosą maszynę do pisania, a grupa spotka się ponownie za trzy dni. Słysząc to, Vrba eksplodował: „Łatwo jest powiedzieć „za trzy dni”! Ale tam w tej chwili rzucają ludzi w ogień, a za trzy dni zabiją tysiące. Zrób coś natychmiast!” Wetzler pociągnął go za ramię, ale Vrba kontynuował, wskazując na każde z nich: „Ty, ty, skończysz w gazie, chyba że coś zostanie zrobione! Słyszysz?”^[109].

Następnego dnia Vrba zaczął od szkicowania układu Auschwitz I i II oraz położenia rampy w stosunku do obozów. Raport został ponownie napisany kilka razy w ciągu trzech dni, według Wetzlera, w dwóch z tych dni, on i Vrba pisali do świtu^[109]. Wetzler napisał pierwszą część, Vrba trzecią i pracowali nad drugą częścią razem. Potem przepisali go sześć razy. Oskar Krasniansky przetłumaczył go ze słowackiego na niemiecki w trakcie pisania, z pomocą Ibolya Steinera, który napisał go na maszynie. Oryginalna wersja słowacka została utracona. Raport w języku słowackim i, jak się wydaje, w języku niemieckim został ukończony do czwartku, 27 kwietnia 1944^[1][74].

Według Kárný raport opisuje obóz „z absolutną dokładnością”, w tym jego budowę, instalacje, bezpieczeństwo, system numerów więźniów, kategorie więźniów, dietę i zakwaterowanie, a także gazowanie, strzelanie i zastrzyki. Zawiera szczegółowe informacje znane tylko więźniom, w tym wypełnienie formularzy zwolnienia dla więźniów, którzy zostali zagazowani, wskazując, że śmiertelność w obozie była sfałszowana. Chociaż prezentowany przez dwóch mężczyzn, był to wyraźnie produkt wielu więźniów, w tym Sonderkommando pracujących w komorach gazowych^[110][111]. Zawiera szkice komór gazowych i stwierdza, że istniały cztery krematoria, z których każda zawierała komorę gazową i pomieszczenie pieca^[112]. Raport szacuje całkowitą przepustowość komór gazowych na 6000 osób dziennie^[113].

Nieszczęsne ofiary są wprowadzane do hali (B), gdzie każą im się rozebrać. Aby dokończyć kłamstwo, że idą się kąpać, każda osoba otrzymuje ręcznik i mały kawałek mydła wydany przez dwóch mężczyzn odzianych w białe płaszcze. Następnie są stłoczeni w komorze gazowej (C) w takiej liczbie, że oczywiście jest tylko miejsce stojące. Aby skompresować tłum w wąską przestrzeń, często oddaje się strzały, aby skłonić tych, którzy już są na drugim końcu, do skupienia się jeszcze bliżej siebie. Gdy wszyscy są w środku, ciężkie drzwi są zamknięte. Potem następuje krótka pauza, prawdopodobnie po to, by temperatura w pomieszczeniu mogła wzrosnąć do pewnego poziomu, po czym esesmani z maskami przeciwgazowymi wspinają się na dach, otwierają pułapki i strząsają preparat w postaci proszku z puszek z napisem „CYKLON „Do stosowania przeciwko szkodnikom”, produkowanym przez hamburski koncern. Zakłada się, że jest to pewnego rodzaju „cyjanek”, który w określonej temperaturze zamienia się w gaz. Po trzech minutach wszyscy w komorze nie żyją^[114].

W zeznaniach pod przysięgą w procesie Adolfa Eichmanna w 1961 Vrba powiedział, że on i Wetzler uzyskali informacje o komorach gazowych i krematoriach od Sonderkommando Filipa Müllera i jego współpracowników, którzy tam pracowali. ^[115]. Badacz Auschwitz, Robert Jan van Pelt, napisał w 2002, że opis zawiera błędy, ale biorąc pod uwagę okoliczności, w tym brak wykształcenia architektonicznego mężczyzn, „stałoby się podejrzane, gdyby nie zawierało błędów”^[116].

Rada Żydowska znalazła mieszkanie dla Vrby i Wetzlera w Liptowskim Mikułaszu na Słowacji. Mężczyźni zostawili tam kopię raportu Vrby-Wetzlera w języku słowackim, ukrytą za obrazem Matki Boskiej. Zrobili tajne kopie z pomocą przyjaciela Josefa Weissa z Bratysławskiego Urzędu ds. Zapobiegania Chorobie Wenerycznej i rozdali je Żydom na Słowacji z kontaktami na Węgrzech w celu przetłumaczenia na język węgierski^{[117] [118]}.

Według historyka Zoltána Tiboriego Szabó raport został po raz pierwszy opublikowany w Genewie w maju 1944 w języku niemieckim przez Abrahama Silberscheina ze Światowego Kongresu Żydowskiego jako Tatsachenbericht über Auschwitz und Birkenau, z 17 maja 1944^[119]. Florian Manoliu z Legacji Rumuńskiej w Bernie zabrał raport do Szwajcarii i przekazał go Georgeowi Mantello, żydowskiemu biznesmenowi z Transylwanii, który pracował jako pierwszy sekretarz konsulatu Salwadoru w Genewie. To dzięki Mantello raport otrzymał w szwajcarskiej prasie swój pierwszy obszerny opis^[120].

Arnost Rosin (nr więźnia 29858) i Czesław Mordowicz (nr więźnia 84216) uciekli z Auschwitz 27 maja 1944 i przybyli na Słowację 6 czerwca, w dniu lądowania w Normandii. Słysząc o inwazji na Normandię i wierząc, że wojna się skończyła, upili się, aby świętować, używając dolarów, które przemycili z Auschwitz. Zostali natychmiast aresztowani za naruszenie przepisów walutowych i spędzili osiem dni w więzieniu, zanim Rada Żydowska zapłaciła grzywny^[121][122].

Rosin i Mordowicz zostali przesłuchani 17 czerwca przez Oskara Krasnianskiego, inżyniera, który przetłumaczył raport Vrby-Wetzlera na niemiecki. Powiedzieli mu, że między 15 a 27 maja 1944 do Auschwitz II-Birkenau przybyło 100 000 węgierskich Żydów, a większość z nich została zabita po przyjeździe^[122]. Vrba wywnioskował z tego, że Węgierska Rada Żydowska nie poinformowała swoich społeczności żydowskich o raporcie Vrby-Wetzlera^{[117] [123]}. Siedmiostronicowy raport Rosina-Mordowicza został połączony z dłuższym raportem Vrby-Wetzlera i trzecim raportem znanym jako raport majora polskiego (napisany przez Jerzego Tabeau, który uciekł z Auchwitz w listopadzie 1943), aby stać się Protokołami Auschwitz^[119][122].

Szwajcarscy studenci wykonali tysiące kopii, które zostały przekazane innym studentom i parlamentarzystom^[124]. Co najmniej 383 artykuły o Auschwitz ukazały się w szwajcarskiej prasie między 23 czerwca a 11 lipca 1944^{[117] [125]}. Według Michaela Fleminga liczba ta „przekracza liczbę artykułów opublikowanych na temat Holokaustu podczas całej wojny w The Times, Daily Telegraph, Manchester Guardian i całej brytyjskiej popularnej prasie”^[125].

Daty, w których raport był rozpowszechniany, stały się ważne w historiografii Holokaustu. Według Randolpha L. Brahama, żydowscy przywódcy bardzo wolno rozpowszechniali raport, bojąc się wywołać panikę. Braham pyta: „Dlaczego przywódcy żydowscy na Węgrzech, Słowacji, w Szwajcarii i gdzie indziej nie rozpowszechniali i nie publikowali Raportów Auschwitz natychmiast po otrzymaniu kopii pod koniec kwietnia lub na początku maja 1944” Vrba twierdził, że „ludzie umierali, bo tak”. W szczególności obwinił Rudolfa Kastnera z Komitetu Pomocy i Ratownictwa w Budapeszcie. Komitet dokonał bezpiecznej ewakuacji Żydów na Węgry przed inwazją niemiecką. Słowacka Rada Żydowska przekazała Kastnerowi raport pod koniec kwietnia, najpóźniej 3 maja 1944^[126].

Wielebny József Éliás, szef Misji Dobrego Pasterza na Węgrzech, powiedział, że otrzymał raport od Gézy Soós, członka Węgierskiego Ruchu Niepodległościowego, grupy oporu^[127]. Yehuda Bauer uważa, że Kastner lub Otto Komoly, lider Komitetu Pomocy i Ratownictwa, przekazali Soósowi raport^[128]. Sekretarz Eliasa, Mária Székely, przetłumaczył go na język węgierski i przygotował sześć egzemplarzy, które trafiły do urzędników węgierskich i kościelnych, w tym synowej Miklós Horthy, hrabiny Ilony Edelsheim-Gyulai^{[129][130][131]}. Braham pisze, że ta dystrybucja nastąpiła przed 15 maja^[129].

Przyczyny braku dalszego rozpowszechniania raportu przez Kastnera są nieznane. Według Brahama „węgierscy żydowscy przywódcy w dniach 14–16 czerwca, wciąż byli zajęci tłumaczeniem i powielaniem Raportów i nie rozpowszechniali ich do drugiej połowy czerwca, [przywódcy prawie] zignorowali Raporty w swoich powojennych wspomnieniach i oświadczeniach”^[132]. Vrba do końca życia argumentował, że Rudolf Kastner wstrzymał się z raportem, aby nie zagrozić negocjacjom między Komitetem Pomocy i Ratownictwa a Adolfem Eichmannem, oficerem SS odpowiedzialnym za transport Żydów z Węgier. Gdy pisano raport Vrby-Wetzlera, Eichmann zaproponował Komitetowi w Budapeszcie, że SS wymienia do miliona węgierskich Żydów na 10 000 ciężarówek i innych towarów od zachodnich aliantów. Ta propozycja nie przyniosła rezultatu, ale Kastner zebrał darowizny na rzecz SS, aby umożliwić ponad 1600 Żydom opuszczenie Budapesztu do Szwajcarii pociągiem Kastnera. W opinii Vrby Kastner ukrył raport, aby nie zrazić SS^[2][133][68].

Węgierski biolog George Klein, gdy był nastolatkiem, pracował jako sekretarz Węgierskiej Rady Żydowskiej na ulicy Síp w Budapeszcie. Pod koniec maja lub na początku czerwca 1944 jego szef, dr Zoltán Kohn, pokazał mu kopię raportu Vrby-Wetzlera w języku węgierskim i powiedział, że powinien opowiadać tylko najbliższej rodzinie i przyjaciołom^{[134][135][136]}. Klein słyszał, jak Żydzi wspominali termin Vernichtungslager (obóz zagłady), ale wydawało mu się, że to mit. „Od razu uwierzyłem w ten raport, ponieważ miał sens” – napisał w 2011 roku. „...Suchy, oparty na faktach, niemal naukowy język, daty, liczby, mapy i logika narracji złączyły się w solidną i bezlitosną strukturę”^[137]. Klein powiedział wujkowi, który zapytał, w jaki sposób Klein mógłby uwierzyć w takie bzdury: „Ja i inni w budynku przy Síp Street musieliśmy stracić rozum pod presją”. Tak samo było z innymi krewnymi i przyjaciółmi: mężczyźni w średnim wieku posiadający majątek i rodzinę nie wierzyli, podczas gdy młodsi chcieli działać. W październiku tego samego roku, kiedy nadszedł czas, aby Klein wsiadł do pociągu do Auschwitz on tego nie zrobił, po prostu uciekł^[138].

Szczegóły z raportu Vrby-Wetzlera zaczęły pojawiać się gdzie indziej w mediach. 4 czerwca 1944 New York Times doniósł o „zimnokrwistym morderstwie” węgierskich Żydów^[139][140]. 16 czerwca Kronika Żydowska w Londynie opublikowała opowiadanie Izaaka Gruenbauma z Agencji Żydowskiej w Jerozolimie z nagłówkiem „Obozy śmierci bomby”; pisarz wyraźnie widział raport Vrby-Wetzlera^[141]. Również 16 czerwca BBC World Service poinformowało w Niemczech, w swoim południowym programie dla kobiet, o marcowych zabójstwach w czeskim obozie rodzinnym oraz o drugiej czeskiej grupie, która według raportu Vrby-Wetzlera miała zostać zabita około 20 czerwca^[142]. Transmisja nawiązywała do raportu Vrby-Wetzlera:

W Londynie jest bardzo dokładny raport na temat masowych morderstw w Birkenau. Wszyscy odpowiedzialni za to masowe morderstwo, od tych, którzy wydają rozkazy poprzez swoich pośredników, aż po tych, którzy wykonują rozkazy, zostaną pociągnięci do odpowiedzialności^[143][142].

22-liniowy tekst na stronie piątej „New York Timesa”, „Czechowie zgłaszają masakrę”, donosiła 20 czerwca, że 7000 Żydów zostało „zaciągniętych do komór gazowych w słynnych niemieckich obozach koncentracyjnych w Birkenau i Oświęcimiu [Auschwitz]”^[141]. Walter Garrett, szwajcarski korespondent Exchange Telegraph, brytyjskiej agencji informacyjnej, wysłał 24 czerwca do Londynu cztery wiadomości z danymi ze sprawozdania otrzymanego od George’a Mantello, w tym szacunkiem Vrby, że zamordowano 1 715 000 Żydów^[143]. W wyniku tego raportu w ciągu kolejnych 18 dni ukazało się co najmniej 383 artykuły o Auschwitz, w tym 66-stronicowy raport w Genewie, Les camps d’extermination^[144].

26 czerwca Żydowska Agencja Telegraficzna poinformowała, że 100 000 węgierskich Żydów zostało straconych w komorach gazowych w Oświęcimiu. BBC powtórzyło to tego samego dnia, ale pominęło nazwę obozu. Następnego dnia, w wyniku informacji Waltera Garretta, Manchester Guardian opublikował dwa artykuły. Pierwszy powiedział, że w Auschwitz zagazowano polskich Żydów, a drugi: „Informacja, że Niemcy systematycznie eksterminują węgierskich Żydów, stała się ostatnio bardziej znacząca”. W raporcie wspomniano o przybyciu „wielu tysięcy Żydów ... do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu”^[145]. 28 czerwca gazeta poinformowała, że 100 000 węgierskich Żydów zostało deportowanych do Polski i zagazowanych, ale nie wspominając o Auschwitz.

Daniel Brigham, korespondent „New York Timesa” w Genewie, opublikował 3 lipca artykuł „Zapytanie potwierdza nazistowskie obozy śmierci” z podtytułem „1 715 000 Żydów, którzy zostali skazani na śmierć przez Niemców do 15 kwietnia”, i dalej 6 lipca drugi, „Dwa miejsca obozów śmierci w obozach; niemieckie placówki masowych mordów Żydów opisane przez Szwajcarów”^[146]. Według Fleminga BBC Home Service po raz pierwszy wspomniało o Auschwitz jako obozie zagłady 7 lipca 1944 powiedział, że ponad „czterysta tysięcy węgierskich Żydów [wysłano] do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu” i że większość zginęła w komorach gazowych; dodał, że obóz był największym obozem koncentracyjnym w Polsce i że w 1942 zainstalowano komory gazowe, które mogły zabijać 6000 ludzi dziennie. Fleming pisze, że raport był ostatnim z dziewięciu w wiadomościach o 21:00^[147].

Na prośbę Słowackiej Rady Żydowskiej^[148] Vrba i Czesław Mordowicz (jeden z uciekinierów z 27 maja) wraz z tłumaczem i Oskarem Krasniaskim spotkali się 20 czerwca 1944 ze szwajcarskim legatem Watykanu Mario Martilottiego w klasztorze Svätý Jur^[148][125]. Martilotti widział raport i przesłuchiwał go przez pięć godzin^[149]. Mordowicz był zirytowany przez Vrbę podczas tego spotkania. W wywiadzie dla Muzeum Holocaustu w Stanach Zjednoczonych w latach 90. powiedział, że 19-letni Vrba zachowywał się cynicznie i dziecinnie. W pewnym momencie zdawał się kpić ze sposobu, w jaki Martilotti kroił cygaro. Mordowicz obawiał się, że takie zachowanie sprawi, że ich informacje będą mniej wiarygodne. Aby utrzymać uwagę Martilottiego, powiedział mu, że katolików i księży morduje się razem z Żydami. Martilotti podobno zemdlał, krzycząc „Mein Gott! Mein Gott!”^[150] Pięć dni później papież Piusa XII wysłał telegram apelujący do Miklósa Horthy’ego^[125].

Również na prośbę Rady Żydowskiej Vrba i Mordowicz spotkali się z ortodoksyjnym rabinem Michałem Dowem Weissmandlem i jednym z liderów Bratysławskiej Grupy Roboczej w swojej jesziwie w centrum Bratysławy. Vrba pisze, że Weissmandl był wyraźnie dobrze poinformowany i widział raport Vrby-Wetzlera. Widział także, jak Vrba dowiedział się po wojnie, raport polskiego majora o Auschwitz^[151]. Weissmandl zapytał, co można zrobić. Vrba wyjaśnił: „Jedyne, co należy zrobić, to wyjaśnić ... że nie powinni wsiadać do pociągów...”^[152]. Zasugerował także bombardowanie linii kolejowych w Birkenau. (Weissmandl zasugerował już to 16 maja 1944 w przesłaniu do Amerykańskiego Ortodoksyjnego Żydowskiego Komitetu Ratunkowego.) Vrba napisał o niedorzeczności odwiedzania Weissmandla w Jesziwie, która, jak zakładał, była pod ochroną słowackiego rządu i Niemców. „Widoczność życia jesziwy w centrum Bratysławy, mniej niż 150 mil na południe od Oświęcimia, była moim zdaniem typowym dziełem inspirowanym przez Goebbelsa ... Tam – na oczach świata – uczniowie rabina Weissmandela mogli studiować zasady etyki żydowskiej podczas mordowania i palenia własnych sióstr i matek w Birkenau”^[153].

Kilkukrotnie apelowano do Horthy’ego, w tym przez rządy hiszpański, szwajcarski i turecki, prezydenta Franklina D. Roosevelta, szwedzkiego Gustawa V, Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża oraz, 25 czerwca 1944, Papieża Piusa XII^[154]. W telegramie papieża nie wspomniano o Żydach: „Jesteśmy proszeni w różnych miejscach, aby zrobić wszystko, co w naszej mocy, aby cierpienia w tym szlachetnym i rycerskim narodzie znoszone przez wielu nieszczęsnych ludzi z powodu ich narodowości lub rasy, już i tak ciężkie, nie mogą być przedłużane any pogarszane”^[125].

John Clifford Norton, brytyjski dyplomata w Bernie, przewodniczył brytyjskiemu rządowi 27 czerwca sugestiami dotyczącymi działań, w tym bombardowania budynków rządowych w Budapeszcie. 2 lipca siły amerykańskie i brytyjskie zbombardowały Budapeszt, zabijając 500 osób^[155] i upuszczając ulotki ostrzegające, że osoby odpowiedzialne za deportacje zostaną pociągnięte do odpowiedzialności^[156]. Według Randolpha Brahama^[157] Horthy nakazał zakończenie masowych deportacji 6 lipca, „pod głębokim wrażeniem sukcesów alianckich w Normandii” i pragnąc zdobyć suwerenność od Niemiec w obliczu groźby pro-niemieckiego zamachu stanu. Według Raula Hilberga Horthy mógł również martwić się informacjami przekazanymi przez aliantów w Bernie ich rządom na prośbę Komitetu Pomocy i Ratownictwa w Budapeszcie, informując ich o deportacjach. Informatorzy zostali przechwyceni przez rząd węgierski, który mógł się obawiać, że jego członkowie poniosą odpowiedzialność za morderstwa^[158].

Raport Vrby-Wetzlera został szeroko rozpowszechniony w Stanach Zjednoczonych i innych krajach, kiedy po wielu miesiącach zwłoki John Pehle z amerykańskiej Rady ds. Uchodźców Wojennych wydał 25 listopada 1944^[b] Komunikat prasowy wraz z pełną wersją raportu i przedmową określającą go jako „całkowicie wiarygodny”^[159]. Zatytułowane Obozy zagłady Auschwitz (Oświęcim) i Birkenau na Górnym Śląsku, wydanie zawierało 33-stronicowy raport Vrby-Wetzlera; sześciostronicowy raport Arnosta Rosina i Czesława Mordowicza, którzy uciekli z Auschwitz 27 maja 1944, oraz 19-stronicowy raport polskiego majora, napisany w grudniu 1943 przez polskiego uciekiniera Jerzego Tabeau. Wspólnie wszystkie trzy stały się znane jako Protokoły Auschwitz^[160].

„Washington Times Herald” powiedział, że komunikat prasowy był „pierwszym amerykańskim oficjalnym znakiem prawdy dla niezliczonych historii naocznych świadków o masakrach w Polsce”^[161], podczas gdy New York Herald Tribune nazwał Protokoły „najbardziej szokującym dokumentem, jaki kiedykolwiek wydano przez agencję rządową Stanów Zjednoczonych”. Pehle przekazał kopię do magazynu Yank, amerykańskiej publikacji o siłach zbrojnych, ale sierżant Richard Paul odrzucił tę historię jako „zbyt semicką”; magazyn nie chciał go publikować, powiedzieli, z powodu „ukrytego antysemityzmu w armii”^[162][163]. W czerwcu 1944 Pehle wezwał Johna J. McCloya, asystenta sekretarza wojny USA, do zbombardowania Auschwitz, ale McCloy powiedział, że jest to „niewykonalne”. Po opublikowaniu protokołów spróbował ponownie. McCloy odpowiedział, że do obozu nie mogą dotrzeć ciężkie bombowce stacjonujące we Francji, Włoszech lub Wielkiej Brytanii, bo oznaczało by to, że musiały by lecieć do Auschwitz 2000 mil bez eskorty. McCloy powiedział mu: „Pozytywnym rozwiązaniem tego problemu jest najwcześniejsze możliwe zwycięstwo nad Niemcami”^[164].

Po podyktowaniu raportu w kwietniu 1944 Vrba i Wetzler pozostali w Liptowskim Mikułaszu przez sześć tygodni, gdzie z pomocą przyjaciela, Josepha Weissa, sporządzali i rozpowszechniali kopie raportu. Weiss pracował dla Urzędu ds. Zapobiegania Chorobom Wenerycznym w Bratysławie i zezwolił na wykonanie kopii w biurze^[118]. Rada Żydowska przekazała Vrbie papiery w imieniu Rudolfa Vrby, ukazujące aryjskie pochodzenie sprzed trzech pokoleń^[6], i wsparła go finansowo kwotą w wysokości 200 słowackich koron tygodniowo, co stanowi równowartość przeciętnego wynagrodzenia pracownika. Vrba napisał, że „wystarczyło utrzymać mnie pod ziemią w Bratysławie”^[165][166]. 29 sierpnia 1944 wojska słowackie powstały przeciwko nazistom i ogłoszono przywrócenie Czechosłowacji. Vrba dołączył do słowackich partyzantów we wrześniu 1944, a później został odznaczony Czechosłowackim Medalem Odwagi^[166][167]

Auschwitz został wyzwolony przez 60 Armię 1. Frontu Ukraińskiego (część Armii Czerwonej) 27 stycznia 1945; 1200 więźniów znaleziono w obozie głównym, a 5800 w Birkenau. SS próbowało zniszczyć dowody, ale Armia Czerwona znalazła to, co pozostało z czterech krematoriów, a także 5525 par butów damskich, 38 000 par męskich, 348 820 męskich garniturów, 823 225 sztuk odzieży damskiej, dużą liczbę dywanów, przybory, szczoteczki do zębów, okulary i protezy oraz siedem ton włosów^[168].

W 1945 roku Vrba spotkał się z przyjaciółką z dzieciństwa, Gertą Sidonovą z Tvrnavy. Oboje chcieli zdobyć stopnie naukowe, więc wzięli udział w kursach przygotowanych przez Czechosłowacki Departament Edukacji dla tych, którzy przez nazistów stracili możliwość nauki. Następnie przenieśli się do Pragi, gdzie pobrali się w 1947 Sidonová przyjęła nazwisko Vrbová. Ukończyła medycynę, a następnie rozpoczęła badania^[169]. W 1949 Vrba ukończył chemię (Ing. Chem.) na Czeskim Uniwersytecie Technicznym w Pradze, dzięki czemu uzyskał staż podyplomowy w Ministerstwie Edukacji, a w 1951 uzyskał doktorat (Dr. Tech. Sc.) za pracę zatytułowaną „O metabolizmie kwasu masłowego”^[170]. Para miała dwie córki: Helenę (1952–1982) ^[171]i Zuzanę (ur. 1954)^[172]. Vrba podjął badania podoktoranckie w Czechosłowackiej Akademii Nauk, gdzie w 1956 uzyskał stopień naukowy doktora habilitowanego. W latach 1953–1958 pracował w Akademii Medycznej Uniwersytetu Karola w Pradze. Jego małżeństwo zakończyło się mniej więcej w tym czasie^[173].

W 1957 Vrba dowiedział się, czytając Ostateczne rozwiązanie Geralda Reitlingera (1953), że raport Vrby-Wetzlera został rozpowszechniony i uratował życia; co prawda słyszał coś o tym w 1951 roku lub w jego okolicach, ale książka Reitlingera była pierwszym potwierdzeniem^[174]. W następnym roku otrzymał zaproszenie na międzynarodową konferencję w Izraelu i tam też pozostał. Przez następne dwa lata pracował w Instytucie Nauki Weizmanna w Rechowot. Powiedział później, że nie był w stanie dalej mieszkać w Izraelu, ponieważ ci sami mężczyźni, którzy, jego zdaniem, zdradzili społeczność żydowską na Węgrzech, są teraz na stanowiskach władzy ^[167]. W 1960 przeniósł się do Anglii, gdzie przez dwa lata pracował w Neuropsychiatric Research Unit w Carshalton w Surrey, a przez siedem lat w Medical Research Council. Stał się obywatelem brytyjskim przez naturalizację 4 sierpnia 1966^[175].

11 maja 1960 Adolf Eichmann został schwytany przez Mosad w Buenos Aires i zabrany do Jerozolimy na proces. (Został skazany na śmierć w grudniu 1961) Vrba nie został wezwany do złożenia zeznań, ponieważ izraelski prokurator generalny najwyraźniej chciał ograniczyć koszty. Ponieważ Auschwitz było w wiadomościach, Vrba skontaktował się z Daily Herald w Londynie, a jeden z ich reporterów, Alan Bestic, napisał swoją historię, która została opublikowana w pięciu częściach w ciągu jednego tygodnia, począwszy od 27 lutego 1961, nagłówkiem „Ostrzegałem świat przed morderstwami Eichmanna”^[176]. W lipcu 1961 Vrba złożył oświadczenie w ambasadzie Izraela w Londynie, stwierdzając, że jego zdaniem w Auschwitz zginęło 2,5 mln osób, plus-minus 10%^[177] .

Vrba zeznawał przeciwko Robertowi Mulce z SS podczas procesów oświęcimskich we Frankfurcie, mówiąc sądowi, że widział Mulkę na Judenrampe w Auschwitz-Birkenau. Sąd skazał go na 14 lat więzienia^[178].

W 1967 Vrba przeniósł się do Kanady, gdzie od 1967 do 1973 pracował w Medical Research Council. W 1972 został obywatelem Kanady. W latach 1973–1975 był pracownikiem naukowym w Harvard Medical School, gdzie poznał drugą żonę, Robin Vrbę, pochodzącą z Fall River, Massachusetts. Pobrali się w 1975 roku i wrócili do Vancouver, gdzie została agentem nieruchomości, a on profesorem farmakologii na University of British Columbia. Pracował tam do wczesnych lat dziewięćdziesiątych, publikując ponad 50 prac naukowych na temat chemii mózgu, cukrzycy i raka.

Claude Lanzmann przeprowadził wywiad z Vrbą w listopadzie 1978 w nowojorskim Central Parku dla trwającego dziewięć i pół godziny dokumentu Lanzmanna na temat Zagłady, Shoah (1985). Wywiad jest dostępny na stronie internetowej United States Holocaust Memorial Museum (USHHM)^[179] . Film został po raz pierwszy pokazany w październiku 1985 w Cinema Studio w Nowym Jorku.

Vrba zeznawał w styczniu 1985 wraz z Raulem Hilbergiem na siedmiotygodniowym procesie w Toronto niemieckiego negacjonisty Holokaustu Ernsta Zündela. Prawnik Zündela, Doug Christie, próbował podważyć zeznania Vrby (i trzech innych ocalałych), żądając coraz bardziej szczegółowych opisów, a następnie przedstawiając wszelkie rozbieżności jako znaczące.

Christie argumentował, że wiedza Vrby o komorach gazowych była z drugiej ręki. Według zeznań Vrby podczas procesu Adolfa Eichmanna w 1961, uzyskał on informacje o komorach gazowych od członków Sonderkommando: Filipa Müllera i innych, co w 1979 potwierdził Müller. Christie zapytała, czy widział, jak ktoś jest zagazowany. Vrba odpowiedział, że widział, jak ludzie są zabierani do budynków i widział, jak oficerowie SS wrzucają za nimi kanistry z gazem: „Dlatego doszedłem do wniosku, że to nie jest kuchnia ani piekarnia, ale komora gazowa. Możliwe, że są wciąż tam jest lub że istnieje tunel i są teraz w Chinach. W przeciwnym razie zostali zagazowani”. Proces zakończył się skazaniem Zündela za świadome publikowanie fałszywych materiałów o Holokauście[219][214]. W sprawie R przeciwko Zundelowi (1992) Sąd Najwyższy Kanady uwzględnił apelację Zundela z przyczyn dotyczących wolności słowa.

W 1987 szwedzko-węgierski biochemik George Klein udał się do Vancouver, aby podziękować Vrbie. Czytał raport Vrby-Wetzlera w 1944 roku jako nastolatek w Budapeszcie i przez to uciekł. O spotkaniu napisał w eseju „The Ultimate Fear of the Traveller Returning from Hell”, do swojej książki Pietà (1992)^[180] .

Pomimo znaczącego wpływu, jaki Vrba miał na życie Kleina, jego pierwszym spojrzeniem był wywiad w Shoah w 1985 roku. Nie zgodził się z zarzutami Vrby na temat Kastnera. Klein widział Kastnera w pracy w biurach Rady Żydowskiej w Budapeszcie, gdzie Klein pracował jako sekretarz, i uważał Kastnera za bohatera. Powiedział Vrbie, jak sam próbował wiosną 1944 przekonać innych w Budapeszcie o prawdziwości raportu Vrby-Wetzlera, ale nikt mu nie uwierzył, co skłoniło go do przekonania, że Vrba niesłusznie twierdzi, że Żydzi działaliby, gdyby wiedzieli o obozach śmierci. Vrba powiedział, że doświadczenie Kleina ilustruje jego punkt widzenia: rozpowszechnianie raportu za pośrednictwem kanałów nieformalnych nie nadało mu autorytetu^[181].

Towarzysz ucieczki Vrby, Alfréd Wetzler, zmarł 8 lutego 1988 w Bratysławie na Słowacji. Wetzler był autorem filmu Escape From Hell: The True Story of Auschwitz Protocol (2007), opublikowanego po raz pierwszy pod pseudonimem Čo Dante nevidel (1963) Józef Lánik.

Vrba zmarł na raka, w wieku 81 lat, 27 marca 2006 w szpitalu w Vancouver^[182]. Przeżyła go jego pierwsza żona – Gerta Vrbová, jego druga żona – Robin Vrba, jego córka – Zuza Vrbová Jackson i jego wnuki, Hannah i Jan ^{[183][184][185]}. Wcześniej od niego, w 1982, zmarła jego starsza córka – dr Helena Vrbova. W Papui Nowej Gwinei podczas projektu badawczego dotyczącego malarii^[186]. Robin Vrba podarował papiery Vrby do Biblioteki Prezydenckiej i Muzeum Franklina D. Roosevelta w Nowym Jorku^[187].

Kilka filmów dokumentalnych opowiadało historię Vrby, w tym Genocide (1973), wyreżyserowany przez Michaela Darlowa dla ITV w Wielkiej Brytanii; Auschwitz and the Allies (1982), reż. Rex Bloomstein i Martin Gilbert dla BBC; i Shoah Claude’a Lanzmanna. Vrba pojawił się także w „Witness to Auschwitz” (1990), wyreżyserowanym przez Robina Taylora dla CBC w Kanadzie; Auschwitz: The Great Escape (2007) dla brytyjskiego kanału piątego; i Escape From Auschwitz (2008) dla PBS w Stanach Zjednoczonych. George Klein, węgiersko-szwedzki biolog, który jako nastolatek czytał raport Vrby-Wetzlera w Budapeszcie i który uciekł zamiast wsiąść do pociągu do Auschwitz, napisał o Vrbie w swojej książce Pietà (MIT Press, 1992)^[180] .

W 2001 Mary Robinson, ówczesna wysoka komisarz ONZ ds. Praw człowieka, oraz Vaclav Havel, ówczesny prezydent Republiki Czeskiej, ustanowili nagrodę „Rudy Vrba Award” dla filmów w kategorii „prawo do wiedzy” o nieznanych bohaterach^[188][189].

Miejsce Vrby w historiografii Holokaustu było przedmiotem „Escaping Auschwitz: A Culture of Forgetting” autorstwa Ruth Linn (Cornell University Press, 2004). Rosenthal Institute for Holocaust Studies na City University of New York zorganizował w kwietniu 2011 konferencję naukową w celu omówienia raportów Vrby-Wetzlera i innych raportów z Auschwitz, w wyniku czego powstała książka „The Auschwitz Reports and the Holocaust in Hungary” (Columbia University Press, 2011), pod redakcją Randolpha L. Brahama i Williama Vandena Heuvela^[190]. W 2014 roku bytyjski historyk Michael Fleming ponownie ocenił wpływ raportu Vrby-Wetzlera w „Auschwitz, the Allies and Censorship of the Holocaust” (Cambridge University Press, 2014)^[191] .

W 1998 Uniwersytet w Hajfie, z inicjatywy Ruth Linn, przyznał Vrbie przy wsparciu Yehudy Bauera^[192] doktorat honoris causa^[193]. Vrba został odznaczony Czechosłowackim Medalem za Waleczność, Orderem Słowackiego Powstania Narodowego (klasa 2) oraz Medalem Honoru Czechosłowackich Partyzantów, za udział w Słowackim Powstaniu Narodowym ^[194]. W 2007 otrzymał od rządu słowackiego Order Białego Podwójnego Krzyża, 1. klasy^[195].

W 1992 brytyjski historyk Martin Gilbert poparł nieudaną kampanię, aby Vrba otrzymał Order Kanady. Kampania była wspierana przez Irwina Cotlera, byłego prokuratora generalnego Kanady, który w tym czasie był profesorem prawa na Uniwersytecie McGill[uwaga 3] ^[c]. Podobnie Bauer bezskutecznie zaproponował przyznanie Vrbie doktoratu honoris causa Uniwersytetu Hebrajskiego^[192].

Vrba stwierdził, że ostrzeżenie społeczności węgierskiej było jednym z motywów jego ucieczki. Jego oświadczenie w tej sprawie zostało po raz pierwszy opublikowane 27 lutego 1961, w pierwszej części pięcioodcinkowego serialu o Vrbie autorstwa dziennikarza Alana Bestica dla Daily Herald w Anglii. W drugiej części, następnego dnia, Vrba opisał po wysłuchaniu esesmanów, którzy czekali na węgierskie salami^[d], nawiązując do przepisów, które węgierscy Żydzi prawdopodobnie mieli przynieść^[196]. Vrba powiedział, że w styczniu 1944 kapo powiedział mu, że Niemcy budują nową linię kolejową, aby sprowadzić Żydów z Węgier bezpośrednio do Auschwitz II^[197][198].

Czeski historyk Miroslav Kárný zauważył, że w raporcie Vrby-Wetzlera nie ma wzmianki o węgierskich Żydach^[199]. Randolph L. Braham zakwestionował także późniejsze wspomnienia Vrby^[200]. Raport Vrby-Wetzlera wspominał tylko, że oczekiwano greckich Żydów: „Kiedy wyszliśmy 7 kwietnia 1944, Usłyszeliśmy, że spodziewane są duże konwoje greckich Żydów” ^[201]. Wzmiankował także: „Trwają prace nad jeszcze większą częścią która ma zostać przyłączona do istniejącego obozu, cel tego zakrojonego na szeroką skalę planu nie jest nam znany”^[202][203].

W 1946 Dr Oskar Neumann, szef Żydowskiej Rady na Słowacji, którego wywiady z Vrbą i Wetzlerem pomogły w sformułowaniu raportu Vrby-Wetzlera w kwietniu 1944, napisał w swoim pamiętniku Im Schatten des Todes (opublikowanym w 1956) ^[204], że mężczyźni rzeczywiście wspominali mu o węgierskim salami podczas wywiadów: „Ci koledzy donosili również, że ostatnio w obozie zapoczątkowano ogromną działalność budowlaną, a ostatnio SS-mani często mówili o tym, że nie mogą się doczekać przybycia węgierskiego salami”. Vrba napisał, że oryginalna słowacka wersja raportu Vrby-Wetzlera, z których część napisał ręcznie, mogła odnosić się do rychłych deportacji na Węgrzech. Ta wersja raportu nie przetrwała, skopiowano tłumaczenie niemieckie. Pisał, że Vrba zdecydowanie opowiada się za włączeniem deportacji Węgier, ale przypomniał sobie Oskara Krasnianskiego, który przetłumaczył raport na niemiecki, mówiąc, że należy rejestrować tylko rzeczywiste zgony, a nie spekulacje. Nie mógł sobie przypomnieć, który argument był zwycięski^[205]. Wspomnienia Alfreda Wetzlera „Escape from Hell” (2007) mówią również, że on i Vrba powiedzieli Słowackiej Radzie Żydowskiej o nowej rampie, oczekiwaniu na pół miliona węgierskich Żydów oraz wzmiance o węgierskim salami^[206].

Przez całe życie Vrba był zaniepokojony, że raport Vrby-Wetzlera został szeroko rozpowszechniony dopiero kilka tygodni po jego ucieczce która miała miejsce w kwietniu; w czerwcu i lipcu 1944. Między 15 maja a 7 lipca 1944 437 tys. węgierskich Żydów zostało deportowanych do Auschwitz, większość z nich zostało zabitych po przyjeździe^[207].

Argumentując, że deportowani walczyliby lub uciekliby, gdyby znali prawdę, a przynajmniej że panika spowolniłaby transport, Vrba twierdził, że Rudolf Kastner z Komitetu Pomocy i Ratownictwa w Budapeszcie (który otrzymał kopię raportu autorstwa Vrby-Wetzlera najpóźniej 3 maja 1944) wstrzymał się od raportu, aby uniknąć narażenia na szwank złożonych i przeważnie daremnych negocjacji z Adolfem Eichmannem i innymi oficerami SS, w celu wymiany Żydów na pieniądze i towary^{[133][208] [209]}. Vrba argumentował, że SS biorąc udział w tych negocjacjach, po prostu uspokajało żydowskich przywódców, aby uniknąć buntu w społeczności^[133].

W I Cannot Forgive (1963) Vrba zwrócił uwagę na proces w Jerozolimie Malchiela Gruenwalda z 1954, węgierskiego Żyda mieszkającego w Izraelu^[210]. W 1952 Grünwald oskarżył Rudolfa Kastnera, który został urzędnikiem służby cywilnej w Izraelu, o współpracę z SS, aby mógł uciec z Węgier z kilkoma wybranymi osobami, w tym z rodziną^[211]. Kastner przekupił SS, aby zezwoliło ponad 1600 Żydom na opuszczenie Węgier do Szwajcarii pociągiem Kastnera w czerwcu 1944 roku, a on zeznawał w imieniu jednego z oficerów SS, Kurta Bechera, na procesach w Norymberdze'"`UNIQ--nowiki-0000031C-QINU`"'e'"`UNIQ--nowiki-0000031D-QINU`"'[uwaga 5][uwaga 5][uwaga 5][uwaga 5][uwaga 5][uwaga 5][uwaga 5]^[212].

Oprócz obwiniania Kastnera i Węgierskiego Komitetu Pomocy i Ratownictwa za to że nie rozpowszechniali raportu Vrby-Wetzlera, Vrba skrytykował Słowacką Radę Żydowską za to że nie zdołali powstrzymać deportacji Żydów ze Słowacji w 1942 roku. Kiedy został deportowany ze Słowacji do obóz koncentracyjny na Majdanku w Polsce w czerwcu tego roku, Rada Żydowska wiedziała, jak twierdził, że Żydzi są zabijani w Polsce, ale nie zrobiła nic, aby ostrzec społeczność, a nawet pomogła w sporządzeniu list nazwisk ^[213]. Nazywał żydowskich przywódców na Słowacji i Węgrzech „quislingami”, którzy byli niezbędni do sprawnego przeprowadzania deportacji, jego zdaniem: „Tworzenie quislingów, dobrowolnych lub nie, było w rzeczywistości ważną cechą polityki nazistowskiej” w każdym okupowanym kraju^{[214][215][216]}.

Anglo-kanadyjski historyk John S. Conway, kolega Vrby z University of British Columbia poparł jego stanowisko, że żydowscy przywódcy na Węgrzech i Słowacji zdradzili swoje społeczności, w 1979 Conway napisał szereg artykułów w obronie jego poglądów^{[217] [218] [117] [219] [208]} . W 1996 Vrba powtórzył zarzuty w artykule „Die mißachtete Warnung: Betrachtungen über den Auschwitz-Bericht von 1944” („Zignorowane ostrzeżenie: rozważania o raporcie z Auschwitz z 1944”) w Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte^[220] , na które w 1997 odpowiedział izraelski historyk Yehuda Bauer w tym samym czasopiśmie^[221] . Bauer odpowiedział Conwayowi w 2006 ^[222]

W opinii Bauera „dzikie ataki Vrby na Kastnera i słowackie podziemie od samego początku są niehistoryczne i po prostu błędne”, choć przyznał, że wielu ocalałych podziela pogląd Vrba^[189]. Bauer argumentował, że w momencie kiedy raport Vrby-Wetzlera został opracowany, było już za późno by jakkolwiek zmienić nazistowskie plany deportacji^[189]. Bauer wyraził pogląd, że węgierscy Żydzi wiedzieli, choć niekoniecznie szczegółowo, o masowych morderstwach w Polsce. Nawet gdyby widzieli raport Vrby-Wetzlera i tak byliby zmuszeni wsiąść do pociągów^[189]. W odpowiedzi Vrba twierdził, że Bauer był jednym z izraelskich historyków, który w obronie izraelskiego establishmentu lekceważył miejsce Vrby w historiografii Holokaustu^[189].

Brytyjski historyk Michael Fleming w 2014 polemizował z poglądem, że węgierscy Żydzi mieli wystarczający dostęp do informacji. Po niemieckiej inwazji na Węgry w marcu 1944 brytyjski rząd Political Executive Warfare Executive (PWE) polecił węgierskiej służbie BBC skierować alianckie ostrzeżenia do rządu węgierskiego, że „prześladowania rasowe będą uważane za zbrodnię wojenną”^[223], ale 13 kwietnia PWE postanowiło nie nadawać ostrzeżeń bezpośrednio węgierskim Żydom, uzasadniając to tym, że „spowodowałoby to niepotrzebny alarm” i że „w każdym razie muszą oni być zbyt dobrze poinformowani o środkach, które mogą zostać podjęte przeciwko nim”^[224][f]. Fleming pisze, że to był błąd: Niemcy oszukiwali społeczność żydowską, twierdząc, że zostaną wysłani do Polski do pracy^[224]. Pierwsza wzmianka o obozach zagłady w dyrektywach PWE dla węgierskiej służby BBC pojawiła się 8 czerwca 1944^[225].

Randolph L. Braham, specjalista od Holokaustu na Węgrzech, zgodził się, że węgierscy przywódcy żydowscy nie informowali społeczności żydowskich ani nie podejmowali „żadnych znaczących środków zapobiegawczych”, aby poradzić sobie z konsekwencjami niemieckiej inwazji. Nazwał to „jedną z wielkich tragedii epoki”^[g]. Niemniej jednak, argumentował, że zanim raport Vrby-Wetzlera został udostępniony, węgierscy Żydzi byli w stanie bezradności: „oznakowani, hermetycznie izolowani i wywłaszczeni”. W północno-wschodnich Węgrzech i na Rusi Karpackiej kobiety, dzieci i osoby starsze żyły w zatłoczonych gettach, w niehigienicznych warunkach i z niewielkim dostępem do jedzeniem, podczas gdy młodsi mężczyźni byli w służbie wojskowej w Serbii i na Ukrainie. Pisał, że nie mogliby się oprzeć, nawet gdyby wiedzieli o raporcie^[226].

Vrba został skrytykowany w 2001 przez powiązaną ze społecznością słowacką grupę izraelskich aktywistów i historyków, w tym Bauera, w zbiorze artykułów w języku hebrajskim „Przywództwo pod przymusem: grupa robocza na Słowacji”, 1942–1944. Wprowadzenie, napisane przez ocalałego, odnosi się do „grupy szyderców, pseudo-historyków i historyków”, którzy twierdzą, że Bratysławska Grupa Robocza współpracowała z SS, to „bezpodstawny” zarzut, który ignoruje ograniczenia, pod jakimi żyli Żydzi na Słowacji i Węgrzech. Vrba (określany jako „Peter Vrba”) jest opisany jako „głowa tych kpin”, chociaż wstęp wyjaśnia, że jego bohaterstwo jest „ponad wszelką wątpliwość”. Konkluzją jest: „My, potomkowie Czechosłowacji, którzy osobiście doświadczyli [wojny], nie możemy milczeć w obliczu tych fałszywych oskarżeń”^[227].

Zdaniem Vrby izraelscy historycy próbowali wymazać jego imię z historiografii Holokaustu ze względu na jego poglądy na temat Kastnera oraz węgierskich i słowackich rad żydowskich, z których część zajmowała znaczące pozycje w Izraelu.

Linn napisała w swojej książce o Vrbie, Uciekając z Auschwitz: Kultura zapomnienia (2004), że nazwiska Vrby i Wetzlera zostały pominięte w podręcznikach hebrajskich lub ich wkład został zminimalizowany: standardowe historie odnoszą się do ucieczki „dwóch młodych słowackich Żydów”, dwóch facetów” i dwóch młodych mężczyzn” i reprezentują ich jako wysłanników polskiego podziemia w Auschwitz^[228]. Dr Oskar Neumann ze Słowackiej Rady Żydowskiej nazwał ich w swoim pamiętniku „tymi facetami”; Oskar Krasniansky, który przetłumaczył raport Vrby-Wetzlera niemiecki, wspomniał o nich tylko jako „dwoje młodych ludzi” w swoim zeznaniu na rozprawie Adolfa Eichmanna w 1961. Istniała także tendencja do odwoływania się do raportu Vrby-Wetzlera jako Protokołów Auschwitz, które są kombinacją Vrby-Wetzlera i dwóch innych raportów. W wydanej w 1990 roku Encyklopedii Holokaustu, wydanej przez Yad Vashem w Izraelu, wymieniono Vrbę i Wetzlera, ale w wydaniu z 2001 roku są oni „dwoma żydowskimi więźniami”^[229].

Wspomnienia Vrby zostały przetłumaczone na hebrajski dopiero w 1998, 35 lat po publikacji w języku angielskim. W tym roku nie było angielskiej ani hebrajskiej wersji raportu Vrby-Wetzlera w Yad Vashem, autorytecie Pamięci Męczenników i Bohaterów w Jerozolimie, które to muzeum przypisywało brakowi funduszy. Było tłumaczenie na węgierskie, ale nie odnotowało nazwisk jego autorów i, jak napisał Linn, można je znaleźć tylko w aktach dotyczących Rudolfa Kastnera^[230]. Sama Linn, urodzona, wychowana w Izraelu i ucząca się w prestiżowej szkole hebrajskiej Reali, po raz pierwszy dowiedziała się o Vrbie, gdy oglądała film Shudeah Claude’a Lanzmanna (1985)^[231]. W 1998 roku sondowała 594 studentów na Uniwersytecie w Hajfie, studentów trzeciego roku lub studentów pierwszego roku; 98 procent stwierdziło, że nikt nigdy nie uciekł z Auschwitz, a pozostali nie znali nazwisk uciekinierów^[232]. Ten brak uznania Vrby działał na korzyść negacjonistów Holokaustu, którzy próbowali podważyć jego zeznania na temat komór gazowych^[233].

W 2005 Uri Dromi z Izraelskiego Instytutu Demokracji odpowiedział, że opublikowano co najmniej cztery izraelskie książki o Holokauście, które wspominają o Vrbie, oraz że zeznania Wetzlera są szczegółowo opisane w Hurban yahadut Słowacji Livii Rothkirchen („Zniszczenie słowackiego żydostwa”), opublikowanym przez Yad Vashem w 1961^[189].

• (1998). „Science and the Holocaust”, Focus, University of Haifa (edytowana wersja przemówienia Vrby po otrzymaniu honorowego doktoratu).
  • (1997). „The Preparations for the Holocaust In Hungary: An Eyewitness Account”, in Randolph L. Braham, Attila Pok (eds.). The Holocaust in Hungary. Fifty years later. New York: Columbia University Press, 227–285.
  • (1998). „The Preparations for the Holocaust In Hungary: An Eyewitness Account”, in Randolph L. Braham, Attila Pok (eds.). The Holocaust in Hungary. Fifty years later. New York: Columbia University Press, 227–285.
• (1996). „Die mißachtete Warnung. Betrachtungen über den Auschwitz-Bericht von 1944”. Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, 44(1), 1–24.
• (1992). „Personal Memories of Actions of SS-Doctors of Medicine in Auschwitz I and Auschwitz II (Birkenau)”, in Charles G. Roland et al. (eds.). Medical Science without Compassion, Past and Present. Hamburg: Stiftung für Sozialgeschichte des 20. Jahrhunderts.
• (1989). „The Role of Holocaust in German Economy and Military Strategy During 1941–1945”, Appendix VII in I Escaped from Auschwitz, 431–440.
• (1966). „Footnote to the Auschwitz Report”, Jewish Currents, 20(3), 27.
• (1963) with Alan Bestic. I Cannot Forgive. London: Sidgwick and Jackson.
  • (1964) with Alan Bestic. Factory of Death. London: Transworld Publishers.
  • (1989) with Alan Bestic. 44070: The Conspiracy of the Twentieth Century. Bellingham, WA: Star & Cross Publishing House.
  • (2002). I Escaped from Auschwitz. London: Robson Books.

• (1975) with E. Alpert; K. J. Isselbacher. „Carcinoembryonic antigen: evidence for multiple antigenic determinants and isoantigens”. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 72(11), November 1975, 4602–4606.
• (1974) with A. Winter; L. N. Epps. „Assimilation of glucose carbon in vivo by salivary gland and tumor”. American Journal of Physiology, 226(6), June 1974, 1424–1427.
• (1972) with A. Winter. „Movement of (U- 14 C)glucose carbon into and subsequent release from lipids and high-molecular-weight constituents of rat brain, liver, and heart in vivo”. Canadian Journal of Biochemistry, 50(1), January 1972, 91–105.
• (1970) with Wendy Cannon. „Molecular weights and metabolism of rat brain proteins”. Biochemical Journal, 116(4), February 1970, 745–753.
• (1968) with Wendy Cannon. „Gel filtration of [U-14C]glucose-labelled high-speed supernatants of rat brains”. Journal of Biochemistry, 109(3), September 1968, 30P.
• (1967). „Assimilation of glucose carbon in subcellular rat brain particles in vivo and the problems of axoplasmic flow”. Journal of Biochemistry, 105(3), December 1967, 927–936.
• (1966). „Effects of insulin-induced hypoglycaemia on the fate of glucose carbon atoms in the mouse”. Journal of Biochemistry, 99(2), May 1966, 367–380.
• (1964). „Utilization of glucose carbon in vivo in the mouse”. Nature, 202, 18 April 1964, 247–249.
• (1963) with H. S. Bachelard; J. Krawcynski. „Interrelationship between glucose utilization of brain and heart”. Nature, 197, 2 March 1963, 869–870.
• (1962) with H. S. Bachelard, et al. „Effect of reserpine on the heart”. The Lancet, 2(7269), 22 December 1962, 1330–1331.
• (1962) with M. K. Gaitonde; D. Richter. „The conversion of the glucose carbon into protein in the brain and other organs of the rat”. Journal of Neurochemistry, 9(5), September 1962, 465–475.
• (1962). „Glucose metabolism in rat brain in vivo”. Nature, 195 (4842), August 1962, 663–665.
• (1961) with Kunjlata Kothary. „The release of ammonia from rat brain proteins during acid hydrolysis”. Journal of Neurochemistry, 8(1), October 1961, 65–71.
• (1959) with Jaroslava Folbergrova. „Observations on endogenous metabolism in brain in vitro and in vivo”. Journal of Neurochemistry 4(4), October 1959, 338–349.
• (1958) with Jaroslava Folbergrova. „Endogenous Metabolism in Brain Cortex Slices”. Nature, 182, 26 July 1958, 237–238.
• (1957) with Jaroslava Folbergrova; V. Kanturek. „Ammonia Formation in Brain Cortex Slices”. Nature, 179(4557), March 1957, 470–471.
• (1956). „On the participation of ammonia in cerebral metabolism and function”. Review of Czechoslovak Medicine, 3(2), 81–106.
• (1955). „Significance of glutamic acid in metabolic processes in the rat brain during physical exercise”. Nature, 176(4496), 31 December 1955, 1258–1261.
• (1955). „A source of ammonia and changes of protein structure in the rat brain during physical exertion”. Nature, 176(4472), 16 July 1955, 117–118.
• (1955). „Effect of physical stress on metabolic function of the brain. III. Formation of ammonia and structure of proteins in the brain”. Chekhoslovatskaia Fiziologila., 4(4), 397–408 (in German).
• (1954) with Arnošt Kleinzeller; Jiři Málek. Manometrické metody a jejich použití v biologii a biochemii. Prague: Státní Zdravotnické Nakladatelství („State Health Publishing”).

• Hannah Arendt: Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil. London: Penguin Classics, 2006. Brak numerów stron w książce-->
• Yehuda Bauer: Jews for Sale? Nazi–Jewish Negotiations 1933–1945. New Haven and London: Yale University Pres. Brak numerów stron w książce
• The Holocaust in Hungary: Was Rescue Possible?. W: Yehuda Bauer: Genocide and Rescue: The Holocaust in Hungary 1944. Oxford: Berg, 1977a. Brak numerów stron w książce
• Yehuda Bauer. Anmerkungen zum ‘Auschwitz-Bericht’ von Rudolf Vrba. „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte”, s. 297–307, 1997b. 
• Yehuda Bauer: Rethinking the Holocaust. New Haven: Yale University Pres, 2002. Brak numerów stron w książce
• Yehuda Bauer. Rudolf Vrba und die Auschwitz-Protokolle: Eine Antwort auf John S. Conway. „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte”, s. 701–771, October 2006. JSTOR: 20754059. 
• Soos, Géza. W: Paul R. Bartrop: The Holocaust: An Encyclopedia and Document Collection. Volumen 1. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2017, s. 604–605.
• Michael Berenbaum. Righteous Anger Fuels ‘Auschwitz’. „Jewish Journal”, 14 October 2004. brak numeru strony
• Preface. W: Alan Bestic: I Cannot Forgive. New York: Grove Press, Inc., s. 7–8.
• Paul Bogdanor: Kasztner’s Crime. New Brunswick and New York: Transaction Publishers. ISBN 978-1-4128-6443-5. Brak numerów stron w książce
• Randolph L. Braham: The Politics of Genocide: The Holocaust in Hungary. Condensed edition. Detroit: Wayne State University Press. ISBN 978-0814326916. Brak numerów stron w książce
• Hungary: The Controversial Chapter of the Holocaust. W: Randolph L. Braham: The Auschwitz Reports and the Holocaust in Hungary. New Yor: Columbia University Press, 2011, s. 29–49. ISBN 978-0880336888.
• Randolph L. Braham: The Politics of Genocide: The Holocaust in Hungary. New York: Columbia University Press, 2016a. ISBN 978-0880337113. Brak numerów stron w książce
• Randolph L. Braham: The Politics of Genocide: The Holocaust in Hungary. New York: Columbia University Press, 2016b. ISBN 978-0880337113. Brak numerów stron w książce
• A Calendar of the Most Important Events in the History of the Auschwitz Concentration Camp. W: Danuta Czech: Auschwitz, 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp. Oświęcim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, s. 119–231. ISBN 978-8385047872. OCLC 92923522.
• John S. Conway. Frühe Augenzeugenberichte aus Auschwitz–Glaubwürdigkeit und Wirkungsgeschichte. „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte”, s. 260–228, 1979. 
• John S. Conway. Der Holocaust in Ungarn. Neue Kontroversen und Überlegungen. „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte”, s. 179–121, 1984a. 
• John Conway. The First Report about Auschwitz. „Simon Wiesenthal Center Annual”, 1984b. brak numeru strony
• The Significance of the Vrba–Wetzler Report on Auschwitz-Birkenau. W: John Conway: I Escaped from Auschwitz. Fort Le: Barricade Books, 2002, s. 289–324.
• John Conway. Flucht aus Auschwitz: Sechzig Jahre danach later. „Vierteljahrshefte Fuer Zeitgeschichte”, July 2005. brak numeru strony
• A Calendar of the Most Important Events in the History of the Auschwitz Concentration Camp. W: Danuta Czech: Auschwitz 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp. Volume V: Epilogue. Oświęcim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, s. 119–231.
• Lawrence Douglas: The Memory of Judgment: Making Law and History in the Trials of the Holocaust. New Haven: Yale University Press, 2005. Brak numerów stron w książce
• Debórah Dwork, Robert Jan van Pelt: Auschwitz: 1270 to the Present. New York: W. W. Norton & Company. ISBN 0-393-03933-1. Brak numerów stron w książce
• Michael Fleming: Auschwitz, the Allies and Censorship of the Holocaust. Cambridge: Cambridge University Pres. Brak numerów stron w książce
• Martin Gilbert: Auschwitz and the Allies. London: Holt Paperback. Brak numerów stron w książce
• Elana Gomel: Bloodscripts: Writing the Violent Subject. Ohio State University Pres. Brak numerów stron w książce
• Dorottya Sziszkoszné Halász. The United States and the Joel Brand Mission: Help or Hindrance?. „Hungarian Journal of English and American Studies”, s. 259–226, Fall 2000. JSTOR: 41274108. 
• Theodore S. Hamerow: Why We Watched: Europe, America, and the Holocaust. New York: W.W. Norton & Company, Inc., 2008. Brak numerów stron w książce
• Raul Hilberg: The Destruction of the European Jews. New Haven and London: Yale University Pres. Brak numerów stron w książce
• Raul Hilberg: The Anatomy of the Holocaust: Selected Works from a Life of Scholarship. New York and Oxford: Berghahn Books. ISBN 978-1-78920-355-4. Brak numerów stron w książce
• Robert A. Kahn: Holocaust Denial and the Law: A Comparative Study. New York: Palgrave Macmillan, 2004. Brak numerów stron w książce
• The Vrba and Wetzler Report. W: Miroslav Kárný: Anatomy of the Auschwitz Death Camp. Bloomingto: Indiana University Press, 1998, s. 553–564.
• The Family Camp. W: Nili Keren: Anatomy of the Auschwitz Death Camp. Bloomingto: Indiana University Press, 1998, s. 428–440.
• The Ultimate Fear of the Traveler Returning from Hell. W: George Klein: Pietà. Cambridge, MA, and London: The MIT Press, 1992, s. 125–160.
• Confronting the Holocaust: An Eyewitness Account. W: George Klein: The Auschwitz Reports and the Holocaust in Hungary. New Yor: Columbia University Press, 2011, s. 255–283.
• Jacques Kornberg: The Pope’s Dilemma: Pius XII Faces Atrocities and Genocide in the Second World War. Toronto: University of Toronto Press, 2015. Brak numerów stron w książce
• David Kranzler: The Man Who Stopped the Trains to Auschwitz: George Mantello, El Salvador, and Switzerland’s Finest Hour. Syracus: Syracuse University Press, 2000. Brak numerów stron w książce
• Jewish Resistance in Slovakia, 1938–45. W: Hana Kubátová: Jewish Resistance Against the Nazis. Washington, D.C: The Catholic University of America Press, 2014, s. 504–518.
• Hana Kubátová, Jan Láníček: The Jew in Czech and Slovak Imagination, 1938-89: Antisemitism, the Holocaust, and Zionism. Leiden and Boston: Brill, 2018. Brak numerów stron w książce
• Erich Kulka. Attempts by Jewish Escapees to Stop Mass Extermination. „Jewish Social Studies”, s. 295–306, 1985. JSTOR: 446730. 
• Claude Lanzmann: Shoah: The Complete Text Of The Acclaimed Holocaust Film. New York: Da Capo Press, 1995. Brak numerów stron w książce
• Ruth Linn: Escaping Auschwitz. A Culture of Forgetting. New York: Cornell University Press, 2004. Brak numerów stron w książce
• Deborah Lipstadt: Beyond Belief: The American Press & the Coming of the Holocaust 1933–1945. New York: Free Press, 1993. Brak numerów stron w książce
• Ladislaus Löb: Rezso Kasztner. The Daring Rescue of Hungarian Jews: A Survivor’s Account. London: Pimlico, 2009. Brak numerów stron w książce First published as Dealing with Satan: Rezso Kasztner’s Daring Rescue Mission. London: Jonathan Cape, 2008.
• Peter Longerich: Heinrich Himmler: A Life. New York: Oxford University Press, 2012. Brak numerów stron w książce
• Rudolf Vrba. W: Sandra Martin: Working the Dead Beat: 50 Lives that Changed Canada. Toronto: House of Anansi Press, 2012. Brak numerów stron w książce
• Czeslaw Mordowicz: Oral history interview with Czeslaw Mordowicz (interviewed by Jacek Nowakowski). The Jeff and Toby Herr Oral History Archive, United States Holocaust Memorial Museum, 1995–1996.
• Filip Müller: Eyewitness Auschwitz: Three Years in the Gas Chambers. Chicago: Ivan R. Dee and United States Holocaust Memorial Museum, 1999, s. 122.
• Mordecai Paldiel: Saving One’s Own: Jewish Rescuers During the Holocaust. Lincoln: University of Nebraska Press, 2017. Brak numerów stron w książce
• Linn 110-111, List Yehudy Bauera do Bena Ami, tłumacza pamiętnika Vrby., 2004 . Brak numerów stron w książce
• Devin O. Pendas: The Frankfurt Auschwitz Trial, 1963–1965. Cambridge: Cambridge University Press, 2006. Brak numerów stron w książce
• The Number of Victims. W: Franciszek Piper: Auschwitz, 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp. Volume III: Mass Murder. Oświęcim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, s. 205–231.
• William D. Rubinstein: The Myth of Rescue. London and New York: Routledge, 2002. Brak numerów stron w książce
• Tom Segev: The Seventh Million. New York: Henry Holt and Compan. Brak numerów stron w książce
• The Plunder of Victims and Their Corpses. W: Andrzej Strzelecki: Anatomy of the Auschwitz Death Camp. Bloomingto: Indiana University Press, 1998, s. 246–266.
• Henryk Świebocki: Auschwitz, 1940–1945. Central Issues in the History of the Camp. Oświęcim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000. ISBN 978-8385047872. OCLC 87423357. Brak numerów stron w książce
• London has been informed ... Reports by Auschwitz Escapees. Oświęcim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2002. ISBN 83-88526-20-0. Brak numerów stron w książce
• The Auschwitz Reports: Who Got Them, and When?. W: Zoltán Tibori Szabó: The Auschwitz Reports and the Holocaust in Hungary. New York: Columbia University Press, 2011. Brak numerów stron w książce
• Robert Jan van Pelt: The Case for Auschwitz: Evidence from the Irving Trial. Bloomingto: Indiana University Press, 2002. Brak numerów stron w książce
• When the Veil was Rent in Twain: Auschwitz, the Auschwitz Protocols, and the Shoah testimony of Rudolf Vrba. W: Robert Jan van Pelt: The Auschwitz Reports and the Holocaust in Hungary. New Yor: Columbia University Press, 2011, s. 121–151.
• Foreword. W: Robin Vrba: The Auschwitz Reports and the Holocaust in Hungary. New Yor: Columbia University Press, 2011, s. xi–xii.
• Appendix I: Israeli Embassy Deposition. W: Rudolf Vrba: I Cannot Forgive. New York: Grove Press, Inc., 1964, s. 273–276.
• Rudolf Vrba, Alan Bestic: I Cannot Forgive. New Yor: Grove Press, Inc., 1964. Brak numerów stron w książce
• Rudolf Vrba: Oral history interview with Rudolf Vrba. The Jeff and Toby Herr Oral History Archive, United States Holocaust Memorial Museum (copy purchased from the Imperial War Museum, February 1995), 1972. [zarchiwizowane z tego adresu (22 December 2018)].
• Rudolf Vrba: Claude Lanzmann Shoah Collection, Interview with Rudolf Vrba. Steven Spielberg Film and Video Archive, United States Holocaust Memorial Museum, November 1978.
• Rudolf Vrba. Die mißachtete Warnung. Betrachtungen über den Auschwitz-Bericht von 1944. „Vierteljahrshefte Fuer Zeitgeschichte”, s. 1–24, January 1996. JSTOR: 30195502. 
• The Preparations For The Holocaust In Hungary: An Eyewitness Account. W: Rudolf Vrba: The Nazis’ Last Victims: The Holocaust in Hungary. Detroi: Wayne State University Press, 1998, s. 50–102. ISBN 0-8143-2737-0.
• Rudolf Vrba: I Escaped from Auschwitz. Fort Lee, NJ: Barricade Book. ISBN 9-78-1569-802328. Brak numerów stron w książce
• Gerta Vrbová: Trust and Deceit: A Tale of Survival in Slovakia and Hungary, 1939–1945. London and Portlan: Vallentine Mitchell, 2006. Brak numerów stron w książce
• James Mace Ward: Priest, Politician, Collaborator: Jozef Tiso and the Making of Fascist Slovakia. Ithaka: Cornell University Press, 2013. Brak numerów stron w książce
• Alfred Wetzler: Escape From Hell: The True Story of the Auschwitz Protocol. New York: Berghahn Book. ISBN 978-1845451837. Brak numerów stron w książce First published as Lánik, Jozef (1964). Čo Dante nevidel. Bratislava: Osveta.
• Hanna Yablonka, Moshe Tlamim. The Development of Holocaust Consciousness in Israel: The Nuremberg, Kapos, Kastner, and Eichmann Trials. „Israel Studies”, s. 1–24, Fall 2003. DOI: 10.2979/ISR.2003.8.3.1. JSTOR: 024561. 
• Leni Yahil: The Holocaust: The Fate of European Jewry, 1932–1945. New York and Oxford: Oxford University Press, 1991. Brak numerów stron w książce
• Joshua D. Zimmerman: The Polish Underground and the Jews, 1939–1945. New York: Cambridge University Press. Brak numerów stron w książce