Symbolika buddyjska – symbole (skt.: pratīka) stanowiące reprezentację pewnych aspektów Dharmy (nauk) Buddhy. Do wczesnych symboli buddyjskich, które wykorzystywane są do dnia dzisiejszego należą koło Dharmy, indyjski lotos, trzy klejnoty i drzewo Bodhi.^[1]

Celem symboli buddyjskich jest reprezentacja kluczowych wartości tej religii. W wyniku postępu w rozwoju buddyzmu, popularność niektórych z tych symboli zmieniała się z biegiem czasu.

Antropomorficzna symbolika przedstawiająca Buddhę (a także inne postacie buddyjskiego panteonu) stała się bardzo popularna około I wieku n.e., dzięki sztuce Mathury i grekobuddyjskiej sztuce Gandhary. Nowe symbole dalej powstawały w okresie średniowiecza. Buddyzm wadżrajany przyjął wtedy wiele symboli, takich jak podwójna wadżra. W epoce nowożytnej przyjęto również nowe symbole, tj. flaga buddyjska.

Wiele symboli używanych było już we wczesnej sztuce buddyjskiej. Znaczna część z nich to starożytne, przedbuddyjskie i panindyjskie symbole pomyślności (mangala)^[2]. Według Karlssona, znaki te zostały przyjęte, ponieważ „były wymowne, istotne i rozpoznawalne dla większości osób zamieszkujących Indie”. Mogły mieć również zastosowania apotropeiczne, a zatem stanowić sposób ochrony w buddyzmie, jak i sposób na popularyzację i wzmocnienie ruchów buddyjskich^[3].

Podczas swojego założenia w 1952 r., Światowa Wspólnota Buddyjska przyjęła dwa symbole reprezentujące buddyzm.^[4] Było to tradycyjne, ośmioramienne koło Dharmy i pięciokolorowa flaga.

Buddyzm wschodnioazjatycki przyjął wiele z klasycznych symboli buddyjskich. W czasach dynastii Tang (618–907 n.e.) symbolika buddyjska stała się powszechna, a symbole takie jak swastyka czy koło Dharmy (chiń.: 法輪; pinyin: fălún, „koło życia”) stały się rozpoznawalne w Chinach. Powstały też bardziej wyszukane symbole, takie jak mandale buddyjskie i złożone wizerunki buddhów i bodhisattwów.^[5]

Istnieją również symbole unikalne dla buddyzmu Azji Wschodniej, takich jak fioletowa szata mnisia (wskazująca na szczególnie wybitną jednostkę), berło ruyi, „drewniana ryba”, khakkhara, postacie Osiemnastu Arahantów oraz różnego rodzaju buddyjskie amulety, takie jak japońskie o-mamori i o-fuda oraz chińskie fu (符) i fulu.^[6][7][8]

Buddyzm chiński przyjął również przedbuddyjskie, tradycyjne, chińskie symbole, takie jak drzewka pieniędzy, chińskie smoki oraz chińskie bóstwa, takie jak Nefrytowy Cesarz czy Guan Yu.^[9][10]

Buddyzm japoński również opracował własne, unikalne symbole. Na przykład w japońskim zen powszechnie używanym symbolem jest ensō, odręcznie narysowane, czarne koło.^[11]

Buddyzm wadżrajany wykorzystuje liczne ezoteryczne symbole, które nie są powszechne w innych formach buddyzmu.

Wadżra jest kluczowym symbolem w buddyzmie wadżrajany. Reprezentuje niezniszczalność (jak diament), pustkę, a także moc (jak piorun, który był bronią wedyjskiego boga Indry). Wadżra jest często połączona z dzwonkiem drilbu, który reprezentuje kobiecą mądrość. Razem reprezentują one doskonałe połączenie mądrości lub pustki (drilbu) i metody lub zręcznych środków (wadżra).^[12] Istnieje również „skrzyżowana wadżra” (skt.: vishva-vajra), która posiada cztery czasze wychodzące z jej środka.^[13]

Inne tantryczne symbole rytualne to m.in. sztylet phurba, kostur khatwanga, kielich kapala, nóż kartika, bębenek damaru i trąbka kangling, wykonana z ludzkiej kości udowej.^[14]

Inne symbole popularne w buddyzmie tybetańskim to koło życia (skt.: bhavacakra), mandale, liczba 108 i oczy Buddhy (zwane również oczami mądrości) powszechnie spotykane na nepalskich stupach, takich jak Bodnath.

Istnieją również różne mityczne stworzenia, używane często w sztuce wadżrajany: Śnieżny Lew, Koń Wiatru, smok, garuda i tygrys.

Popularna mantra „om mani padme hum” jest powszechnie używana jako symbol współczucia i jest często umieszczana na skałach (tzw. kamienie modlitewne), młynkach modlitewnych, stupach i dziełach sztuki.

W dzogczen lustro jest jednym z ważnych symboli rigpy.

W sztuce buddyzmu tybetańskiego różne kolory i żywioły są związane z pięcioma Buddhami medytacyjnymi oraz innymi symbolami:^[15]

Te pięć kolorów (skt.: pañcavarṇa – biały, zielony, żółty, niebieski, czerwony) bywa uzupełnianych przez kilka innych kolorów, w tym czarny, pomarańczowy i złoty. Są one powszechnie używane we flagach modlitewnych, a także do wizualizacji bóstw i energii duchowej, tworzenia mandali i malowania ikon religijnych.

 Osobny artykuł: Flaga buddyjska.

Pięciokolorowa flaga buddyjska została zaprojektowana w latach 80. XIX w., na Sri Lance, przy asyście Henry'ego Steela Olcotta. Sześć pionowych pasów flagi reprezentuje sześć kolorów aury, która według buddyjskich wierzeń emanowała z ciała Buddhy, gdy osiągnął on Oświecenie. ^{[16] [17] [18] [19]}

 Osobny artykuł: Koło Dharmy.

Koło Dharmy (skt.: dharmachakra) jest jednym z najwcześniejszych buddyjskich symboli. Jest to starożytny, przedbuddyjski, indyjski symbol wiedzy i pomyślności, który został przyjęty przez wczesne społeczności buddyjskie.^[20] Pojawia się w miejscach ważnych dla wczesnego buddyzmu, takich jak Sańći i Bharhut, gdzie jest symbolem samego Buddhy. Ośmioramienne koło reprezentuje również drugi z Klejnotów, Dharmę (nauki Buddhy).^[21][22][23] Głównym wyjaśnieniem tego symbolu jest porównanie nauczania Dharmy przez Buddhę Siakjamuniego w Waranasi do "obrotu kołem", czyli dokonania przełomu w historii ludzkości. Ilustracje z miejsc wczesnego buddyzmu, a także teksty buddyjskie, takie jak Mahawansa wskazują, że kult koła Dharmy był powszechną praktyką we wczesnym buddyzmie.^[24]

Indyjski lotos (Nelumbo nucifera, skt.: padma) jest starożytnym symbolem czystości, nieprzywiązania i płodności i jest powszechny w różnych indyjskich religiach.^[25] W buddyzmie, lotos jest także kolejnym symbolem Buddhy i jego przebudzenia. W pismach buddyjskich, Tathagata porównuje się do lotosu (pali: paduma). Indyjski lotos pojawia się również w miejscach wczesnobuddyjskich, takich jak Sańći i Bharhut. Jest to również symbol Amitabhy, Buddhy rodziny Lotosu, a także Awalokiteśwary. W buddyzmie tantrycznym jest również symbolem czakr (często wizualizowanych jako kwiaty lotosu).

 Osobny artykuł: Triratna.

Innym, wczesnym symbolem jest triratna („trzy klejnoty”), zwana także trójzębem (triśula) w kontekście niebuddyjskim. Według Karlssona, ten starożytny, przedbuddyjski symbol był początkowo postrzegany jako „broń przeciwko wrogom i Złu”.^[26] W buddyzmie reprezentuje on Trzy Klejnoty: Buddhę, Dharmę (nauki Buddhy) i Sanghę (buddyjską wspólnotę).^[26]

 Osobny artykuł: Swastyka.

Swastyka była tradycyjnie używana w Indiach jako symbol pomyślności. W społecznościach buddyjskich została przyjęta, aby symbolizować pomyślność Buddhy. Swastyka skierowana w lewą stronę jest często odciśnięta na klatce piersiowej, stopach lub dłoniach wizerunków Buddhy.^[27] Była ona także symbolem ochrony przed złem.^[28] Starożytne swastyki (które są również chińskimi znakami: 卍 i 卐) są powszechne w sztuce buddyjskiej. Symbol ten jest szeroko stosowany w Azji Wschodniej do oznaczania buddyzmu i świątyń buddyjskich.

 Osobny artykuł: 108 (Azja).

Liczba 108 jest uznawana za świętą w buddyzmie. Reprezentuje 108 splamień ludzkości, które należy pokonać, aby osiągnąć oświecenie. W Japonii pod koniec roku w świątyniach buddyjskich bije się dzwon 108 razy, aby zakończyć stary rok i powitać nowy.

 Osobny artykuł: Mudra.

Mudry to symboliczne gesty o różnych znaczeniach, używane w sztuce buddyjskiej do reprezentowania określonych momentów z życia Buddhy Gautamy.^{[potrzebny przypis]}

• Niektóre bóstwa, takie jak Pradźńaparamita i Mandziuśri przedstawiane są trzymające płonący miecz, symbolizujący moc mądrości (prajña).
• Symbol gankyil („koło radości”), symbolizujący różne buddyjskie trójce.
• Różne klejnoty, takie jak ćintamani („klejnot życzeń”).^[29]
• Buddyjskie male (sznurki modlitewne), powstałe w Indiach do liczenia modlitw lub mantr, zwykle mające 108 koralików.^[30]
• Drzewo spełniające życzenia.
• Jantra.

 Osobny artykuł: Asztamangala.

Sztuka buddyzmu mahajany wykorzystuje asztamangalę, czyli zestaw indyjskich „pomyślnych symboli” (skt.: aṣṭamaṅgala, tyb.: bkra-shis rtags-brgyad). Były one przedbuddyjskimi symbolami indyjskimi związanymi z koronacją królów, a ich lista zmieniała się w zależności od epoki.^[31]

Najpopularniejszy zestaw symboli (używany w buddyzmie tybetańskim i wschodnioazjatyckim) to:

1. Kwiat lotosu (skt.: padma, pali: Paduma)
2. Śriwasta (skt.: srivasta)
3. Para złotych ryb (skt.: matsyayugma)
4. Sztandar zwycięstwa (skt.: dhvaja, pali: dhaja)
5. Koło Dharmy (skt.: dharmacakra, pali: dhammacakka)
6. Bumpa (waza skarbów)
7. Ćhatra (parasol) (skt.: chatra, pali: chatta)
8. Śankha (muszla) (skt.: sankha)