Tulejnik
 tulejnik kamczacki | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina |
Orontioideae | ||
| Rodzaj |
tulejnik | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Lysichiton Schott Oesterr. Bot. Wochenbl. 7: 62 (1857) | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
Lysichiton camtschatcensis (L.) Schott[3] | |||
| Synonimy | |||
| |||
Tulejnik, lysichiton[5], żmijownik[6] (Lysichiton Schott) – rodzaj roślin z rodziny obrazkowatych, obejmujący dwa gatunki: tulejnik amerykański (Lysichiton americanus Hultén & H.St.John) i tulejnik kamczacki (Lysichiton camtschatcensis (L.) Schott). Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów λύσης (lysis – upadek) i χιτών (chiton – szata) i odnosi się do szybko odpadającej po przekwitnięciu pochwy kwiatostanu[7].
Zasięg geograficzny
[edytuj | edytuj kod]Tulejnik amerykański pochodzi z zachodniej Ameryki Północnej, gdzie występuje naturalnie od Alaski do Kalifornii. Tulejnik kamczacki pochodzi z północno-wschodniej Azji, od Kamczatki do Japonii[4]. Oba gatunki zostały introdukowane w Europie z upraw ogrodniczych. Tulejnik kamczacki pojawił się pod koniec XX wieku w Norwegii i Szwecji, gdzie nie został uznany za gatunek inwazyjny. Tulejnik amerykański został wprowadzony do północno-zachodniej Europy: Wielkiej Brytanii (pierwsza zaobserwowana introdukcja w 1901 r.), Irlandii, Belgii, Danii, Finlandii, Niemiec, Norwegii, Szwecji. Jedynie w Norwegii nie został uznany za gatunek inwazyjny, w pozostałych krajach zaobserwowano wypieranie przez tulejnika amerykańskiego roślinności rodzimej[8].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Łodyga
- Podziemne wzniesione kłącze, u tulejnika amerykańskiego ciemne i wydłużone, u t. kamczackiego białe i krótkie.
- Liście
- Rośliny tworzą kilka gładkich liści siedzących lub z krótkimi, gąbczastymi ogonkami, pozbawionymi pochwy. Blaszki liściowe skórzaste, całobrzegie, szeroko-lancetowate do podłużno-jajowatych, o ściętej do klinowatej nasadzie i wymiarach od 40–80×15–30 cm (t. kamczacki) do 30–150×25–70 cm (t. amerykański), wydłużające się po przekwitnięciu rośliny.
- Kwiaty
- Rośliny jednopienne. Kilka kwiatostanów, typu kolbiastego pseudancjum, pojawia się razem z liśćmi. Pochwa kwiatostanu w dolnej części tworzy bardzo długą i wąską pochwę o wolnych brzegach, okrywającą trzonek o długości od 10 do 40 cm, na którym osadzona jest cylindryczna kolba. Górna część pochwy jest eliptyczna i łódkokształtna, spiczasta, żółta (tulejnik amerykański) lub biała (t. kamczacki). Kwiaty obupłciowe, o 4 nierównych listkach okwiatu, gęsto porywają kolbę o długości od 3,5 do 12 cm. Listki okwiatu wąskie, zaokrąglone, o długości od 2 do 3 mm (t. kamczacki) lub od 3 do 4 mm (t. amerykański). Kwiaty składają się z 4 pręcików o płaskich nitkach i główkach o średnicy od 0,6–0,8 mm (t. kamczacki) do 0,9–2,0 mm (t. amerykański) oraz pojedynczego słupka o 1-2-komorowej zalążni z siedzącym znamieniem. Żółtozielone kwiaty t. amerykańskiego wydzielają okropny zapach. Zielonkawe kwiaty t. kamczackiego są bezzapachowe.
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]- Rozwój
- Wieloletnie, skrytopączkowe rośliny zielne. Tulejnik amerykański kwitnie od późnej zimy do wiosny. Jego kwiaty są zapylane przez chrząszcze z gatunku Pelecomalius testaceum z rodziny kusakowatych, które żerują na pyłku tych roślin. Obrzydliwy aromat kwiatów tulejnika amerykańskiego, przypominający wydzieliny skunksa, padlinę i czosnek, pobudza owady do rozmnażania, które odbywa się wewnątrz kwiatostanów tulejników[10]. Kwiaty tulejnika kamczackiego są przyjemnie pachnące[6]. W zapylaniu biorą też udział muchówki. Rośliny rosną bardzo wolno i dożywają wieku 80 lat. Budują gęste populacje. Nasiona tulejników są rozprzestrzeniane przez ptaki i małe ssaki (jak wiewiórki). Rośliny rozmnażają się również wegetatywnie z fragmentów kłączy[8].
- Siedlisko
- Bagna, brzegi strumieni, tereny podmokłe na nizinach i w lasach[10].
- Cechy fitochemiczne
- Wszystkie tkanki tulejników zawierają kryształki szczawianu wapnia. Spożycie surowych części tych roślin powoduje pieczenie i obrzęk w jamie ustnej i gardle[11].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja rodzaju według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
- Należy do podrodziny Orontioideae, rodziny obrazkowatych (Araceae), rzędu żabieńcowców (Alismatales) w kladzie jednoliściennych (ang. monocots)[2].
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]- Rośliny jadalne
- Wszystkie części tulejnika amerykańskiego, w czasach niedoboru pożywienia, są spożywane przez rdzenną ludność Ameryki Północnej[10]. Młode liście tej rośliny mogą być jadane po wielokrotnym obgotowaniu, każdorazowo w nowej wodzie. Wysuszone i upieczone kłącze może być zmielone i użyte jako dodatek do mąki[11].
- Rośliny lecznicze
- Liście tulejnika amerykańskiego są używane przez północnoamerykańskich indian jako kataplazmy na oparzenia i rany[10]. Kłącze tej rośliny było używane do leczenia problemów z układem oddechowym, przede wszystkim kataru siennego, astmy, krztuśca i problemów z oskrzelami[11].
- Rośliny ozdobne
- Oba gatunki tulejników są uprawiane w krajach o chłodnym klimacie jako rośliny ozdobne, przede wszystkim sadzone są przy brzegach zbiorników wodnych. Są mrozoodporne (strefy mrozoodporności 5–9)[12]. Wymagają gleby kwaśnej i mokrej, tolerują okresowe zalewania. Najlepiej rosną pod drzewami, na stanowiskach częściowo zacienionych[13].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-14] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-08-14].
- ↑ a b R. Govaerts i D.G. Frodin: World Checklist and Bibliography of Araceae (and Acoraceae). The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew, 2002. [dostęp 2010-08-14]. (ang.).
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych: łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 120. ISBN 978-83-925110-5-2.
- ↑ a b Słownik botaniczny. Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.). Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 1053. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ Kurt Krause. Araceae-Callloideae. „Das Pflanzenreich”. 37, s. 148, 1908. Adolf Engler. Leipzig: Wilhelm Engelmann Verlag. (łac.).
- ↑ a b The North European and Baltic Network on Invasive Alien Species. [dostęp 2010-08-15]. (ang.).
- ↑ a b Peter D. Sell, Gina Murrell: Flora of Great Britain and Ireland. Cambridge: Cambridge University Press, 1996, s. 44. ISBN 978-0-521-55339-1. (ang.).
- ↑ a b c d Flora of North America: north of Mexico. New York: Oxford University Press, 1993, s. 133-134. ISBN 0-19-513729-9.
- ↑ a b c O. Wayne Robuck: The Common Plants of the Muskegs of Southeast Alaska. United States Department of Forest Service and Agriculture, 1985, s. 52. (ang.).
- ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
- ↑ C. Greg Speichert: Encyclopedia of water garden plants. Porland, Or: Timber Press, 2007, s. 220. ISBN 0-88192-625-6.
Identyfikatory zewnętrzne:
Text is available under the CC BY-SA 4.0 license; additional terms may apply.
Images, videos and audio are available under their respective licenses.
Cover photo is available under {{::mainImage.info.license.name || 'Unknown'}} license.
Cover photo is available under {{::mainImage.info.license.name || 'Unknown'}} license.
Credit:
(see original file).
