Strzelcy celni – formacje piechoty polskiej sformowane w Wojsku Polskim przez Tadeusza Kościuszkę^[1]. Oddziały te brały udział w działaniach wojennych w czasie wojny polsko-rosyjskiej (1792) w obronie Konstytucji 3 maja, insurekcji kościuszkowskiej (1794)^[2][3], a także w trakcie powstania listopadowego (1830–1831).

Ideę utworzenia oddziałów strzelców celnych w Wojsku Polskim historycy wojskowości przypisują Tadeuszowi Kościuszce^[1]. Podczas amerykańskiej wojny o niepodległość w latach 1775–1783 widział on skuteczność ochotniczych oddziałów myśliwych oraz farmerów uzbrojonych w broń myśliwską tak zwaną kentucky rifles, którzy zadawali nią duże straty wojskom brytyjskim. Strzelcy ci, ze względu na większą skuteczność broni myśliwskiej od ówczesnej broni wojskowej, mogli razić żołnierzy brytyjskich z dużej odległości jednocześnie sami pozostając poza zasięgiem ognia.

Decyzja stworzenia takich oddziałów w Wojsku Polskim zapadła według ustaleń sejmu 8 października 1789^[4]. Projekt ich utworzenia opracował Tadeusz Kościuszko wzorując się amerykańskimi oddziałami Rangers^[4]. Podobnie jak w Ameryce rekrutowano do nich myśliwych oraz leśniczych, a szczególnie Kurpiów, którzy słynęli w Rzeczypospolitej z umiejętności strzeleckich. Kościuszko napisał dla nich instrukcję ćwiczenia strzelców celnych wydaną przez Komisję Wojskową dnia 20 kwietnia 1791^[5]. Według projektu naczelnika w skład każdej kompanii wchodziło 15 strzelców i jeden podoficer. Każdy regiment składał się natomiast z dwóch batalionów i liczył 120 strzelców i 8 podoficerów^[5]. Do czerwca 1792 zostało wyszkolonych i uzbrojonych 7. regimentów piechoty, w sumie 896 strzelców.

 Osobny artykuł: Sztucer kozienicki.

Koncepcja nowych oddziałów wymusiła również stworzenie nowej broni strzeleckiej opartej na konstrukcji sztucera myśliwskiego. Na mocy ustawy sejmowej zapoczątkowano w I Rzeczypospolitej produkcję sztucerów z gwintowaną lufą tak zwanych sztucerów kozienickich. Aby uzbroić nowe jednostki strzelców celnych 400 sztucerów sprowadzono z Prus, a pozostałe 500 sztuk były krajowej produkcji sztucerami kozienickimi. Jednostki te wzięły udział podczas wojny polsko-rosyjskiej (1792) w obronie Konstytucji 3 maja oraz w insurekcji kościuszkowskiej w 1794^[2][3].

Podobne jednostki piechoty utworzono podczas powstania listopadowego. Wielkością odpowiadały batalionom piechoty regularnej. Ich uzbrojenie stanowiła broń palna różnego pochodzenia, często myśliwska^[6].

Formowały je w grudniu 1830 i styczniu 1831 poszczególne ziemie, województwa lub osoby prywatne. Dowódcami strzelców mianowano zazwyczaj starych oficerów, a szeregowi rekrutowali się z ochotników.

Oddziały te broniły przepraw na Wiśle (bataliony sandomierskie), prowadziły działania partyzanckie, a nawet uczestniczyły w dużych bitwach u boku regularnej armii (strzelcy podlascy pod Wawrem i Grochowem, Kurpie zaś pod Białołęką).

• Batalion Sandomierskich Strzelców Celnych – utworzony w grudniu 1830, dowodzony przez majora Eustachego Grothusa;
• 2 Batalion Strzelców Celnych Sandomierskich – utworzony 2 grudnia w Końskich, po śmierci dowódcy 18 kwietnia wszedł w skład batalionu Stefana Dembowskiego;
• 3 Batalion Strzelców Celnych majora Krzesimowskiego – utworzony w grudniu w województwie sandomierskim, po dostaniu się do niewoli dowódcy również połączony z batalionem Dembowskiego;
• 4 Batalion Strzelców Celnych Sandomierskich majora Dembowskiego – utworzony po 18 kwietnia z resztek w/w batalionów;
• 5 Batalion Wolnych Strzelców Mazowieckich podpułkownika Geritza – utworzony w grudniu;
• 6 Batalion Kurpiów – utworzony 15 grudnia i dowodzony przez pułkownika Antoniego Mieszkowskiego i majora Franciszka Kochanowskiego;
• 7 Batalion Strzelców Celnych Krakowskich – utworzony w styczniu 1831; dowodzony kolejno przez Franciszka Nowińskiego, Wiktora Kozłowskiego i Stanisława Gaszyńskiego;
• 8 Batalion Strzelców Korpusu Górniczego – utworzony w styczniu w województwach krakowskim i sandomierskim;
• 9 Batalion Strzelców Celnych Podlaskich – utworzony w Siedlcach w styczniu i dowodzony przez podpułkownika Michała Kuszella;
• 10 Batalion Strzelców Celnych Kaliskich – utworzony w styczniu i dowodzony przez kapitana Antoniego Kosińskiego;
• 11 Batalion Strzelców Celnych Mazowieckich kapitana Kożuchowskiego – utworzony w Łęczycy w marcu 1831.

• Jegrzy

• Bronisław Gembarzewski: Wojsko Polskie – Królestwo Polskie 1815-1830, reprint: Kurpisz Poznań 2003.
• Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od 1717 do 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
• Marian Kukiel: Zarys historii wojskowości w Polsce. London: Puls, 1993. ISBN 0-907587-99-2. Brak numerów stron w książce
• Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.