Tradycje związane z sauną dymną w Võrumaa^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Sauna dymna w Rõuge (2020)
Państwo	Estonia
Typ	niematerialne dziedzictwo kulturowe
Numer ref.	00951
Region[b]	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2014 na 9. sesji
brak współrzędnych
Multimedia w Wikimedia Commons
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Sauna dymna w Võrumaa^[1] (est. Võrumaa suitsusaunakombestik^[2], voro Võromaa savvusannakombõ^[3]) – tradycyjny rodzaj sauny dymnej(inne języki) wywodzący się z regionów Võrumaa i Setomaa w południowo-wschodniej Estonii, wciąż praktykowany w tej części kraju.

W 2014 roku tradycje związane z sauną dymną w Võrumaa (ang. Smoke sauna tradition in Võromaa) wpisano na listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości^[4].

Tradycyjna estońska sauna dymna jest odrębnym pomieszczeniem lub budynkiem krytym strzechą, do którego wchodzi się przez niskie drzwi^[5], ogrzewanym przez piec wyłożony kamieniami^[1]. Wewnątrz sauny znajduje się ława lub podest, na którym odwiedzający kładą się lub siadają. Budynek nie posiada komina, dym powstały w wyniku spalania drewna krąży więc po pomieszczeniu^[4], które jednak tuż przed skorzystaniem jest przewietrzane, a dym usuwany^[3].

W Estonii istnieje aż osiem sposobów rozstawienia ławy i pieca w tradycyjnej saunie^[5]. W regionie Võrumaa piec znajduje się najczęściej tuż przy wejściu, zaś ławy są naprzeciwko wejścia. W sąsiednim regionie Mulgimaa układ jest podobny, jednak drewno ładuje się do pieca od zewnątrz, natomiast na zachodzie kraju piec oraz podest znajdują się przy wejściu i po tej samej stronie^[5].

Wskutek polewania wodą rozgrzanych kamieni wytwarza się ciepłe, nasycone parą wodną powietrze^[4]. Temperatura w pomieszczeniu osiąga 70–100 °C^[6]. W saunie przebywa się nago i aż do momentu pojawienia się potu, najczęściej ok. 10–15 minut^[6], po czym w celu złuszczenia martwego naskórka oraz dla pobudzenia krążenia następuje biczowanie^[1][4]. Po chwili wypoczynku oraz ewentualnych zabiegach terapeutycznych odwiedzający wychodzą na zewnątrz, aby się schłodzić oraz opłukać ciało wodą, najlepiej w jeziorze, stawie lub rzece, zimą zaś w pryzmie śniegu lub w przeręblu^[6][3]. Powyższa procedura jest powtarzana kilkukrotnie^[1][4].

Sauna dymna stanowi ważny aspekt życia codziennego ludu Võro zamieszkującego tę część Estonii i liczącego ok. 75 tys. osób (według stanu z 2013 roku)^[3]. Jest to obyczaj w głównej mierze rodzinny, choć zaprzyjaźnione rodziny często na przemian zapraszają się na wspólne saunowanie^[1]. Wielogodzinny rytuał korzystania z sauny odbywa się najczęściej w soboty oraz przed dniami świątecznymi czy uroczystościami rodzinnymi^[4]. Przygotowanie sauny wymaga doświadczenia, stąd są za nie odpowiedzialni głównie najstarsi członkowie rodziny, którzy przekazują wiedzę i umiejętności młodszym pokoleniom^[3].

Sauna dymna stanowi dla społeczności Võro miejsce święte, o znaczeniu symbolicznym, głęboko zakorzenione w lokalnej kulturze i wierzeniach. Według nich pocenie się i późniejsza kąpiel oczyszczają zarówno ciało, jak i umysł oraz gwarantują zdrowie fizyczne i psychiczne. Oddawanie czci duchowi sauny (est. leil^[6]) miało zapewniać szczęście i pomyślność^[3]. W saunach dawniej rodziły się dzieci, w saunach również umierano^[7][3].

Choć niegdyś tradycja sauny dymnej była rozpowszechniona w całej Estonii, to współcześnie można się z nią spotkać głównie w południowo-wschodniej części kraju, na oddalonym od większych miast zalesionym i pagórkowatym obszarze Võrumaa i Setomaa, z zachowaną tradycyjną strukturą osadniczą, w której poszczególne gospodarstwa znajdują się stosunkowo daleko od siebie^[3]. Według stanu z 2013 roku ok. 1/5 gospodarstw w tym regionie wciąż korzysta z saun dymnych^[3]. Tradycja ta w niewielkim stopniu zachowała się również we wschodniej Estonii oraz na wyspach Sarema i Hiuma na zachodzie kraju^[3].

Podobne sauny oraz zwyczaje z nimi związane znane są przede wszystkim w Finlandii (fiń. savusauna), a także w Rosji, Szwecji, Norwegii i na Łotwie^[3].

Symboliczne i rytualne znaczenie estońskiej sauny dymnej porusza film dokumentalny Siostrzeństwo świętej sauny(inne języki) (voro Savvusanna sõsarad) w reżyserii Anny Hints(inne języki) z 2023 roku^[7].