Santería (inne nazwy: Lucumi, Lukumi lub Regla de Ocha) – synkretyczna afroamerykańska religia pochodzenia afrykańskiego, obecna głównie na Kubie, Haiti, Dominikanie czy Stanach Zjednoczonych. Wykształciła się w hiszpańskim imperium kolonialnym wśród potomków z zachodniej Afryki. Na Santerię duży wpływ miał Kościół łaciński, z którym synkretyzuje się wyznawane Orisze. Świętym językiem religii jest lucumi, miks języków z Joruby.

Santeria wywodzi się z wierzeń tradycji Jorubów, którzy pojawili się na Karaibach jako niewolnicy. Zwykle byli przymusowo chrzczeni, zgodnie z wiarą chrześcijańską (w tym także rzymskokatolicką), z polecenia swych właścicieli, zakazywano im wyznawania dotychczasowej, plemiennej religii^[1].

Ten mechanizm, który do tej pory ułatwiał religii chrześcijańskiej (w tym również katolickiej) ekspansję, tym razem zadziałał w sposób nieoczekiwany. Misjonarze katoliccy bowiem starali się na ogół „wkomponować” wierzenia, jakie zastali, w nurt doktryny chrześcijańkiej. Atrybuty i zadania plemiennych bóstw przypisywano katolickim świętym, pozostałości zaś kultów matriarchalnych (Bogini Matka, Wielka Bogini, bogini niebios i in.) zastępowano kultem maryjnym. Wyznawcy tradycyjnej religii ukrywali swoje prawdziwe wyznanie za wizerunkami katolickich świętych, budując im ołtarze, które w rzeczywistości honorowały orisze.

• Babalu Aye – orisza zdrowia i chorób mających swoje podłoże w krwi, utożsamiany z św. Łazarzem
• Eleggua – opiekun dróg, podróżnych oraz domostw; w obrzędach Santerii to jemu składa się najpierw hołd, jako że rezyduje u „drzwi kosmicznych”. Wraz z Ogunem, Osainem oraz Osunem stanowi ochronę domu oraz zainicjowanego Santero. Jego wizerunki to cementowa głowa, której usta, oczy, nos oraz uszy wykonane są z porcelanek. Głowa ta często stoi przed drzwiami. Eleggua utożsamiany jest ze św. Antonim z Padwy.
• Obatala – orisza zwana Panem Bieli, ponieważ jego pałac oraz ubrania są zawsze białe. Kiedy nie wszystkie bóstwa mogą być zainicjowane u człowieka, Obatala już rezyduje w człowieku poprzez kości, które są w jego ulubionym kolorze. Jego „dzieci” zawsze noszą białe stroje oraz białe korale. Pod jego ochroną są albinosy (ludzie i zwierzęta), które utożsamiono zarówno z Maryją (czczono jej wizerunek z Las Mercedes), jak i ze zmartwychwstałym Jezusem.
• Ogun (lub Oggzn, Oguzn) – orisza wojny, metalu, sprawiedliwości oraz pracy. Został utożsamiony z św. Piotrem.
• Oshun – żeńska orisza seksualności i obfitości; patronka Kuby. Jej kolory to żółty i złoty, a ulubiony kamień to bursztyn. Kocha wszystko, co piękne. Córka Yemayi. Utożsamiono ją z Maryją, ale tym razem z „Najświętszą Panienką Dobroczynności”.
• Szango – orisza błyskawic, ognia, oraz sprawiedliwości. Według legend jego żoną jest Oya (wcześniej była nią Obba). Zastąpiono go św. Barbarą.
• Yeggua – zwiastun śmierci, czczony jako św. Erazmus.
• Oyá – orisza wiatrów, zmian w życiu, a także miejsc wiecznego odpoczywania. Żona Chango. Czczona jako św. Anna z Efezu/św. Klara.
• Ochosi – myśliwy, patron oskarżonych oraz szukających sprawiedliwości (św. Cecylia).
• Orunla – najważniejsza obok Olodumare orisza, której energia była świadkiem narodzin Uniwersum i kosmosu. W jego posiadaniu jest legendarna tablica Ifa, dzięki której potrafi zajrzeć w przyszłość, tym samym zna los i przeznaczenie każdego człowieka na Ziemi. Odmiana Santerii, zwana Regla de Ifa, składa się tylko z reinkarnacji Oruli (Orunmili) na ziemi, czyli osób, które zostały wybrane przez jego energię i które mogą zostać wyświęcone na kapłana Ify, czyli babalawo - ojca tajemnic. Bardzo skryta odmiana Santerii. Dla samego Oruli przyjęto dla niego imię św. Franciszka.
• Allunga – jedno z wcieleń Obatali, wojownika na koniu. Czczony jako św. Łukasz.
• Osain – orisza leczenia, roślin oraz magii. Czczony jako św. Cyryl.
• Ibeji – bliźniacze orisze zajmujące się dziećmi. Uwielbiają taniec i wszelkie słodkie rzeczy, utożsamiane są ze świętymi Kosmą i Damianem.
• Yemaya – orisza i energia oceanów; jest patronką kobiet chcących zajść w ciążę oraz kobiet oczekujących potomstwa. Jest kochającą matką, która zawsze wysłuchuje szukających pomocy, jednak rozgniewana może być trudna do przebłagania. Znana z tego, że gdy któreś z jej dzieci cierpi, w akcie desperacji i chęci pomocy, omamia je, wciągając do wody, i zabiera je do swego pałacu, który jest na dnie oceanów. Utożsamiana z Matką Boską Reglaną.

Bóg jorubskiego panteonu, Olorun, został utożsamiony z katolickim Bogiem Ojcem^[2]. Jorubowie zaakceptowali katolickie wizerunki świętych czy Maryi, podstawili jedynie pod nie swoje orisze i w istocie to nadal im oddawali cześć. W późniejszym okresie wyznawcami religii stali się członkowie innych ludów z grupy Bantu, osoby pochodzenia gwinejskiego lub senegalskiego.

Oprócz uczestnictwa w katolickich ceremoniach, istnieją w santerii także inne rytuały. Wiadomości o nich są skąpe, gdyż wyznawcy strzegą dość starannie swoich tajemnic. Wiadomo jednak, że obejmują one praktyki powiązane z szamanizmem (tańce do rytmicznej muzyki mające ułatwić osiągnięcie ekstazy religijnej i kontakt z duchami przodków, opętania^[3]); składa się także ofiary z owoców, jedzenia, lub zwierząt. Kapłan lub kapłanka Santerii nazywani są Santero bądź Santera, czyli „ta/ten, który/a tworzy świętych”.

Występują dość znaczne różnice zarówno w wierzeniach, jak i obrzędowości między różnymi grupami wyznawców, np. odmiana santerii występująca na Kubie jest bardziej zbliżona do pierwotnych wierzeń, z kolei meksykańska najbardziej „skatolicyzowana”.

Religia santeria nigdy nie została zniszczona ani zmarginalizowana. Dane o liczbie wyznawców są sporne, gdyż Santeria nie dąży nigdzie do rejestracji wyznania jako związku wyznaniowego, a wyznawcy tej religii ujmowani są w statystykach jako katolicy. Operuje się liczbami od kilkuset tysięcy (to jednak wydaje się być mocno zaniżonym szacunkiem) do ok. 10 milionów. Zarejestrowani wyznawcy w Stanach Zjednoczonych to jedynie 22 tysiące. Rozmieszczenie wyznawców jest nieregularne, większe skupiska znajdują się na Kubie, w USA wśród imigrantów na Florydzie i w Kalifornii, a także w Meksyku, na wyspach karaibskich oraz w Ameryce Południowej. W Europie stanowią niewielki odsetek wśród imigrantów we Francji i Holandii.

Elementy tradycyjnych rytmów Jorubów przedostały się też na komercyjne rynki muzyczne, ciesząc się sporą popularnością w USA, zaczynają też zdobywać rynki krajów „starej UE”^[3]. Inny komercyjny aspekt religii to sklepy, w tym internetowe, oferujące akcesoria związane z magią Jorubów oraz zioła używane w medycynie ludowej tego plemienia.

• santeria, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-02-05] .
• Santeria, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-05]  (ang.).
• Santeria na portalu BBC
• Santeria na portalu Ekumenizm.pl
• Lizette Alvarez, After years of secrecy, Santeria is suddenly much more popular. And public, NY Times, 27 stycznia 1997 (archiwum NY Times).

• Artykuł o santerii w serwisie Racjonalista.pl
• Religia na Kubie w: Kubaonline. kubaonline.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-02-07)].