Rozwadów

Dzielnica Stalowej Woli
Kościół MB Szkaplerznej w Rozwadowie
Herb
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	stalowowolski
Miasto	Stalowa Wola
Data założenia	1693
Prawa miejskie	1693–1973
W granicach Stalowej Woli	9 grudnia 1973[1].
Strefa numeracyjna	(+48) 15
Kod pocztowy	37-464
Tablice rejestracyjne	RST
Położenie na mapie Stalowej Woli Rozwadów
Położenie na mapie Polski Rozwadów
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Rozwadów
Położenie na mapie powiatu stalowowolskiego Rozwadów
50°35′28″N 22°02′30″E/50,591111 22,041667
Multimedia w Wikimedia Commons

Rozwadów (jid. ראָזוועדאָוו–Rozvedov) – osiedle w północnej części Stalowej Woli, w latach 1693–1973 samodzielne miasto. Dawniej duży węzeł kolejowy. Od 9 grudnia 1973 roku jest dzielnicą miasta Stalowa Wola (wcześniej należał do powiatu tarnobrzeskiego)^[1].

Miasto, założone w 1690 roku, na mocy przywileju lokacyjnego króla Jana III Sobieskiego. Pierwotnie należało do Gabriela Rozwadowskiego. W 1723 roku, na mocy kupna dokonanego przez Jerzego Ignacego Lubomirskiego, Rozwadów stał się na ponad 200 lat własnością najmłodszej linii książąt Lubomirskich (linia rzeszowsko-rozwadowska). W 1740 roku Jerzy Ignacy Lubomirski ufundował w Rozwadowie klasztor o.o. kapucynów, który istnieje do dziś. W tym też czasie, nastąpił największy rozwój gospodarczy i kulturalny, zarówno samego miasta jak i przyległych do niego miejscowości. Lubomirski poczynił bowiem szereg inwestycji, które podniosły rangę i prestiż miasta. Dzięki niemu Rozwadów uzyskał w 1744 roku przywilej targowy na odbywanie cotygodniowych jarmarków w czwartki i niedziele. Pociągnęło to za sobą ożywienie gospodarcze w zakresie rodzimego rzemiosła i handlu. W konsekwencji Rozwadów zyskał jeszcze w czasach przedrozbiorowych rangę prężnego targowiska o szerokich kontaktach z Warszawą i Gdańskiem^[2]. Po I rozbiorze Polski w roku 1772 Rozwadów znalazł się pod zaborem austriackim.

Drewniana zabudowa miasta była niszczona ciągłymi pożarami. W czasie wielkiego pożaru, który nawiedził Rozwadów w roku 1801, uległa częściowemu zniszczeniu m.in pierwsza drewniana rozwadowska fara. W czerwcu 1882 wybuchł kolejny pożar, który zniszczył stronę zachodnią i północną miasta, całą ulicę Charzewską oraz połowę wsi Charzewice. Spłonęły wtedy m.in. sąd powiatowy, bożnica, mieszkanie rabina^[2].

Obecna murowana zabudowa pochodzi z roku 1904, kiedy to po ostatnim pożarze wybudowano większość budynków, m.in. kościół parafialny z okazałą wieżą, budynek sądu, poczty i Towarzystwa „Sokół”. Na rynku stanęły murowane domki parterowe i piętrowe, kryte blachą i dachówką. W rynku i na głównych ulicach ułożono chodniki.

Na rynku stał murowany ratusz, spalony podczas II wojny światowej, przez wycofujące się wojska niemieckie, mieściło się w nim wiele urzędów i sklepów. Ratusz nie został już odbudowany.

W 1875 urodził się i pierwsze 10 lat życia spędził w Rozwadowie Alfons Karpiński, jeden ze znanych malarzy Młodej Polski. Jego ojciec był miejscowym sędzią.

W 1887 do Rozwadowa doprowadzono linę kolejową – połączenie z Dębicą. W roku 1889 Rozwadów otrzymał drugie połączenie kolejowe – z Przeworskiem, a tym samym możliwość podróży do Przemyśla czy Lwowa. Połączenie zaś z Lublinem Rozwadów otrzymał dopiero w roku 1914, po wybudowaniu linii kolejowej przez Rosjan. Wkrótce miasto stało się ważnym węzłem kolejowym, a kolejarze elitą mieszkańców, tu wszystko związane było z koleją, a o mieście mówiono „kolejarski Rozwadów”^[3].

22 sierpnia 1896 urodził się tu Bronisław Marian Jakubowski – kapitan piechoty Wojska Polskiego, kawaler Krzyża Walecznych, ofiara zbrodni katyńskiej.

W czasie I wojny światowej Rozwadów został znacznie zniszczony wskutek ostrzału zza Sanu przez wojska rosyjskie, w czasie walk pozycyjnych z wojskami austriackimi.

W 1927 roku w Rozwadowie powstał Bank Ludowy^[4]. W 1943 roku jego nazwę zmieniono na Bank Spółdzielczy, w 1950 roku na Gminną Kasę Spółdzielczą, a w 1956 roku na Kasę Spółdzielczą. W 1961 roku wrócono do nazwy Bank Spółdzielczy. W 2011 roku nazwę zmieniono na Nadsański Bank Spółdzielczy^[5].

Doktor Eugeniusz Łazowski w czasie II wojny stworzył fikcyjną epidemię tyfusu plamistego, w obawie przed którą Niemcy objęli okolice Rozwadowa kwarantanną^[6]. Z tego faktu powstał mit o uratowaniu 8 tysięcy Żydów, przez lekarza Łazowskiego i jego przyjaciela^[7].

Miejsce znalezienia jednego z najstarszych napisów runicznych w Polsce i Europie w brzmieniu „KRLUS”, utrwalone na grocie włóczni pochodzącej z końca III w. n.e.^[8]

Od początku powstania Rozwadowa byli z nim związani Żydzi, od chwili otrzymania przywileju lokacyjnego w 1690 roku, Gabriel Rozwadowski w zakładanym miasteczku osadzał starozakonnych. Aż do wybuchu II wojny światowej społeczność żydowska stanowiła znaczący odsetek liczby mieszkańców tego miasteczka.

W 1699 roku mieli już przykahałek. W 1727 roku Żydzi byli właścicielami 30 domów, istniała także, za zgodą biskupa krakowskiego synagoga. Od 1788 roku istniał cheder, a także judisch-deutsche Schule. W tym okresie miejscowej wspólnocie chasydzkiej przewodniczył cadyk Jakub Izaak Horowic, następnie zastąpił go Menachem Mendel.

W roku 1826 na 700 mieszkańców Rozwadowa było 300 Żydów. W 1868 roku przewodniczącym kahału był rabin Mojżesz Hirszfeld. W tym okresie gmina posiadała: dwie synagogi, cmentarz, szkołę, oraz stowarzyszenia charytatywne. Społeczność żydowska rozwijała się w tym okresie bardzo szybko. Pod koniec XIX wieku, mieszkało w Rozwadowie już ponad 1600 Żydów. W 1894 roku, powstało Towarzystwo Kupieckie, a przewodniczył mu Ascher Rabin.

Około roku 1900 już ponad 70 procent ludności Rozwadowa stanowili Żydzi. Rozwadowski handel został prawie całkowicie opanowany przez Żydów, również rzemiosło i lokalny przemysł był w ich rękach. W 1910 roku powstała murowana synagoga.

Przed wybuchem I wojny światowej, Rozwadów zamieszkiwało 2600 Żydów na ogólną liczbę 3600 mieszkańców. Liczba ta do II wojny powoli się zmniejszała, w 1939 mieszkało tu ok. 1800 Żydów.

W listopadzie 1918 roku doszło w Rozwadowie do rozruchów. Trwały one kilka dni, w ich wyniku zostały splądrowane żydowskie sklepy, także niektórzy z rozwadowskich Żydów zostali ranni. Inicjatorami tych zamieszek byli chłopi z okolicznych wsi, takich jak: Turbia i Pławo, które dziś jest jedną z dzielnic miasta Stalowa Wola. Zamieszki wybuchły z powodu dnia targowego, ustalonego jeszcze w 1744, na czwartek i niedzielę. Okoliczni chłopi, jako katolicy, nie mogli handlować na targu w niedzielę, jak robili to Żydzi. W wyniku zamieszek, książę Lubomirski i rada miejska, w uzgodnieniu z Żydami (sobota to dzień świętowania dla Żydów), zmienili dzień targowy z niedzieli na sobotę. W czwartki handlowali Żydzi, a w soboty Polacy.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Rozwadowie, istniały między innymi organizacje takie jak: Miejscowy Cech Rzemieślników, który zrzeszał zarówno Polaków, jak i Żydów, Stowarzyszenie Rękodzielników Żydowskich, Jad Charuzim, a także klub sportowy „Makkabi”.

Po wybuchu II wojny, część bogatych Żydów opuściła Rozwadów udając się w kierunku wschodnim, do Lwowa. Po wkroczeniu Niemców do miasta, w październiku 1939, pozostałym Żydom nakazano przejście za San, do radzieckiej strefy okupacyjnej. Część z nich zamieszkała w okolicznych miejscowościach po wschodniej stronie Sanu, m.in. w Ulanowie, Rudniku, Radomyślu nad Sanem, czy też w Zaklikowie; część udała się w kierunku Lwowa, Krakowa czy Rzeszowa. Część następnie zginęła w miejscowościach, do których się udali, z powodu mordów niemieckich, część w Związku Radzieckim, a tylko niektórym udało się wyemigrować do Ameryki, czy z armią Andersa do Izraela. W Rozwadowie zostało wówczas już tylko około 400 Żydów, a przewodniczącym Judenratu zastał Elizer Perlman. Większość Żydów pracowała przymusowo w stalowowolskich zakładach zbrojeniowych. 20 lipca 1942 roku pozostających w Rozwadowie Żydów, zgromadzono na Rynku i wywieziono do obozów^[9]. Szacuje się, że w czasie wojny zginęło 2/3 żydowskiej ludności, natomiast reszta wyemigrowała. W Rozwadowie mieszkał ojciec wybitnego socjologa amerykańskiego Immanuela Wallersteina.

Dzisiaj jednym z niewielu już zachowanych śladów po rozwadowskich Żydach jest synagoga przy ulicy Jagiellońskiej, która pełniła po II wojnie funkcję sklepu, piekarni, biblioteki; obecnie budynek nie jest używany. Po cmentarzu natomiast nie ma już śladu – został zniszczony przez Niemców w latach wojny podczas rozbudowy stacji kolejowej^[10][11].

• układ urbanistyczny z rynkiem
• zamek Lubomirskich (ul. Sandomierska), wybudowany w latach 1782–1786, obecnie siedziba Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli
• kompleks parkowo-leśny w Charzewicach
• kościół pw. Matki Bożej Szkaplerznej
• klasztor o.o. kapucynów
• stacja kolejowa Stalowa Wola Rozwadów
• cmentarz wojenny

• linie Miejskiej Komunikacji Samochodowej, jeden z przystanków znajduje się na rynku staromiejskim
• stacja Kolejowa Stalowa Wola Rozwadów
• PKS

• Rozwadów w Shtetlinks
• Rozwadów (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 846 .
• Reportaż o Rozwadowie we francusko-niemieckiej telewizji ARTE 8 maja 2020