Roszpunka
 Morfologia (roszpunka warzywna) | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
roszpunka |
| Nazwa systematyczna | |
| Valerianella Miller Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754 | |
| Typ nomenklatoryczny | |
|
Valerianella locusta (L.) Laterrade[3] | |
Roszpunka, roszponka (Valerianella Miller) – rodzaj roślin z rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae. Obejmuje ok. 64[4], 65[5] do 77[6][7] gatunków. Rośliny te występują w Europie, zachodniej Azji i północnej Afryce. W Polsce rośnie 7 gatunków – wszystkie jako rośliny introdukowane, z czego cztery są już zadomowione, a trzy są tylko przejściowo dziczejące[8]. Rośliny z tego rodzaju zasiedlają najczęściej suche tereny skaliste, częste są także w krajobrazie rolniczym, na polach, i w na siedliskach ruderalnych (np. na starych murach)[9].
Są to rośliny zielne o silnie rozgałęzionych widlasto pędach[4], z drobnymi kwiatami, rozróżniane głównie na podstawie budowy owoców, które zaopatrzone są w rozmaite przydatki (haczyki, kolce, włoski, papierzaste oskrzydlenie i spłaszczone wyrostki)[9].
Niektóre gatunki uprawiane i używane są jako warzywa, zwłaszcza roszpunka warzywna V. locusta[4].
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Zasięg rodzaju obejmuje Eurazję w strefie klimatu umiarkowanego, na obszarze od Wysp Brytyjskich i Portugalii na zachodzie po Afganistan na wschodzie. Poza tym przedstawiciele rodzaju obecni są w północnej Afryce[4][9]. W Europie rosną 24 gatunki[4]. Centrum zróżnicowania stanowi Turcja, gdzie obecnych jest 31 gatunków[9]. Jako rośliny introdukowane roszpunki rosną w Azji Wschodniej i Ameryce Południowej[6].
- Gatunki flory Polski[8][10]
- roszpunka bruzdkowana Valerianella rimosa Bastard – antropofit zadomowiony
- roszpunka koroniasta Valerianella coronata (L. DC. – efemerofit
- roszpunka mieszana Valerianella mixta Dufr. – prawdopodobnie antropofit zadomowiony
- roszpunka ostrogrzbiecista Valerianella carinata Loisel. – efemerofit
- roszpunka warzywna Valerianella locusta Laterr em. Betcke – antropofit zadomowiony
- roszpunka wełnistoowockowa Valerianella eriocarpa Desv. – efemerofit
- roszpunka ząbkowana Valerianella dentata (L.) Pollich – antropofit zadomowiony
-
R. bruzdkowana
V. rimosa -
R. koroniasta
V. coronata -
R. ostrogrzbiecista
V. carinata -
R. warzywna
V. locusta -
R. ząbkowana
V. dentata
.jpg)
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Rośliny jednoroczne (rzadko dwuletnie[6]) o pędach osiągających do 40 cm wysokości[9], od nasady lub przynajmniej w górnej części rozgałęzione widlasto[11]. Pędy nagie lub w różnym stopniu owłosione[6], czasem z zadziorkami[11].
- Liście
- Dolne często skupione w rozetę przyziemną, całobrzegie, zwykle zaokrąglone[9][6]. Górne liście naprzeciwległe, zwykle zrośnięte nasadami[6]. Ich blaszka najczęściej z ząbkami, czasem jest całobrzega[6], rzadko klapowana lub nawet pierzasto-sieczna[9][6].
- Kwiaty
- Drobne, obupłciowe, skupione w luźne lub skupione baldaszkowate lub główkowate kwiatostany, w których obrębie kwiaty wyrastają w dwuramiennych wierzchotkach[11]. Poszczególne kwiaty siedzące, wsparte są lancetowatymi lub podługowatymi przysadkami[6]. Kielich różnie wykształcony – rzadko zredukowany całkowicie i na owocach niewidoczny, częściej w postaci rąbka z uszkami lub ząbkami, trwały, zachowujący się na owocach. Korona kwiatu u nasady i do połowy, czasem wyżej zrośnięta z pięciu płatków w rurkę, w górze lejkowata, przy czym wolne, rozpostarte końce płatków mogą być równe lub jeden z nich bywa większy od reszty[11]. Korona zwykle biała, jasnoniebieska lub różowawa[9]. Pręciki trzy. Słupek pojedynczy, z dolną zalążnią, trójkomorowy, przy czym tylko w jednej komorze rozwija się zalążek. Szyjka słupka kończy się trójramiennym znamieniem[9].
- Owoce
- Niełupki owłosione lub nagie[6], zawierające pojedyncze nasiono, z różnie wykształconymi, często zupełnie zmarniałymi komorami płonnymi. Na szczycie z rąbkiem trwałego kielicha różnie wykształconym[9]. W czasie owocowania rąbek kielicha twardnieje, wznosi się prosto, rozchyla albo rozdyma. Może być całobrzegi lub zwieńczony 3–6 kolcami lub haczykami, nigdy nie jest jednak pierzasty[6]. Jego budowa jest istotną cechą diagnostyczną[4].
-
Liście roszpunki warzywnej jako warzywo -
Kwiatostan roszpunki warzywnej -
Owoce roszpunki ząbkowanej
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Masema Dulac, Odontocarpa Necker ex Rafinesque, Polypremum Adanson[3], Siphonella (Torr. & A. Gray) Small[12], Fedia, Pseudobetckea[4]
- Pozycja systematyczna
Według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016) rodzaj należy do szeroko ujmowanej rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae, a w jej obrębie do podrodziny kozłkowych Valerianoideae. W niektórych ujęciach podrodzina ta podnoszona jest do rangi rodziny – kozłkowatych Valerianaceae[2][12][4].
- Valerianella abyssinica Fresen.
- Valerianella adylovii M.N.Abdull.
- Valerianella affinis Balf.f.
- Valerianella aksaensis M.N.Abdull.
- Valerianella amarella (Lindl. ex A. Gray) Krok
- Valerianella amblyotis Fisch. & C.A.Mey. ex Hohen.
- Valerianella anodon Lincz.
- Valerianella antilibanotic a Rech.f.
- Valerianella balansae V.A.Matthews
- Valerianella bushii Dyal
- Valerianella carinata Loisel. – roszpunka ostrogrzbiecista
- Valerianella chenopodifoli a (Pursh) DC.
- Valerianella chlorodonta Coss. & Durieu
- Valerianella chlorostephan a Boiss. & Balansa
- Valerianella corniculata C.A.Mey.
- Valerianella coronata (L.) DC. – roszpunka koroniasta
- Valerianella costata (Steven) Betcke
- Valerianella cymbaecarpa C.A.Mey.
- Valerianella dactylophylla Boiss. & Hohen.
- Valerianella dentata (L.) Pollich – roszpunka ząbkowana
- Valerianella deserticola Hadac
- Valerianella discoidea (L.) Loisel.
- Valerianella divaricata Lange
- Valerianella echinata (L.) DC.
- Valerianella eriocarpa Desv. – roszpunka wełnistoowockowa
- Valerianella falconida Shvedtsch.
- Valerianella florifera Shinners
- Valerianella glomerata Boiss. & Balansa
- Valerianella hirsutissima Link
- Valerianella intermedia Dyal
- Valerianella kotschyi Boiss.
- Valerianella kulabensis Lipsky ex Lincz.
- Valerianella lasiocarpa (Steven) Betcke
- Valerianella leiocarpa (K.Koch) Kuntze
- Valerianella leptocarpa Pomel
- Valerianella lipskyi Lincz.
- Valerianella locusta (L.) Laterr. – roszpunka warzywna
- Valerianella longiflora (Torr. & A. Gray) Walp.
- Valerianella martini Loscos
- Valerianella microcarpa Loisel.
- Valerianella multidentata Loscos & J.Pardo
- Valerianella muricata (Steven ex M.Bieb.) W.H.Baxter
- Valerianella muricata (Steven ex M.Bieb.) W.H.Baxter
- Valerianella nuttallii Walp.
- Valerianella obtusiloba Boiss.
- Valerianella orientalis (Schltdl.) Boiss. & Balansa
- Valerianella ovczinnikovii Sharipova
- Valerianella oxyrhyncha Fisch. & C.A.Mey.
- Valerianella ozarkana Dyal
- Valerianella palmeri Dyal
- Valerianella petrovichii Asch.
- Valerianella plagiostephan a Fisch. & C.A. Mey.
- Valerianella platycarpa Trautv.
- Valerianella pomelii Batt.
- Valerianella pontica Lipsky
- Valerianella puberula (Bertol. ex Guss.) DC.
- Valerianella pumila (L.) DC.
- Valerianella radiata Dufr.
- Valerianella rimosa Bastard – roszpunka bruzdkowana
- Valerianella samolifolia (DC.) A. Gray
- Valerianella sclerocarpa Fisch. & C.A.Mey.
- Valerianella stenocarpa Krok
- Valerianella stephanodon Coss. & Durieu
- Valerianella szovitsiana Fisch. & C.A. Mey.
- Valerianella texana Dyal
- Valerianella triceras Bornm.
- Valerianella triplaris Boiss. & Buhse
- Valerianella tuberculata Boiss.
- Valerianella turcica Dogru-Koca & G.Zare
- Valerianella turgida (Steven) Betcke
- Valerianella turkestanica Regel & Schmalh.
- Valerianella umbilicata (Sull. ex A.Gray) Alph.Wood
- Valerianella uncinata (M.Bieb.) Dufr.
- Valerianella varzobica Sharipova
- Valerianella vesicaria (L.) Moench
- Valerianella vvedenskyi Lincz.
- Valerianella woodsiana (Torr. & A. Gray) Walp.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-29] (ang.).
- ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-25].
- ↑ a b c d e f g h David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 958, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ Arnelas Itziar i inni, Molecular Systematics of Valerianella Mill. (Caprifoliaceae): Challenging the Taxonomic Value of Genetically Controlled Carpological Traits, „Plants”, 11, 10, 2022, s. 1276, DOI: 10.3390/plants11101276 [dostęp 2023-05-16].
- ↑ a b c d e f g h i j k l Valerianella Mill.. [w:] Plants of the World [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2019-06-17].
- ↑ a b Valerianella. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-06-17].
- ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 198, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ a b c d e f g h i j Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 319. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 192. ISBN 978-83-925110-5-2.
- ↑ a b c d Bogumił Pawłowski (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XI. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1967, s. 339.
- ↑ a b Genus: Valerianella Mill.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2019-06-17].
Identyfikatory zewnętrzne:
Text is available under the CC BY-SA 4.0 license; additional terms may apply.
Images, videos and audio are available under their respective licenses.
Cover photo is available under {{::mainImage.info.license.name || 'Unknown'}} license.
Cover photo is available under {{::mainImage.info.license.name || 'Unknown'}} license.
Credit:
(see original file).
