Rosyjski kosmizm (ros. русский космизм) – ruch intelektualny i kulturowy, który pojawił się w Rosji na przełomie XIX i XX wieku^[1][2]. Zorientowany był na zbadanie szeroko rozumianej relacji między człowiekiem a wszechświatem^[1]. Centralną kategorią tego typu filozofii jest pojęcie kosmosu – pewnej wyższej, rozumnej, wszechogarniającej rzeczywistości^[3].

Do jego utworzenia przyczynił się pod koniec XIX wieku Nikołaj Fiodorow^[1]. Idea „wspólnego czynu” Fiodorowa głosiła konieczność wskrzeszenia zmarłych przodków oraz stworzenia uniwersalnej utopii we wszechświecie, tak w sensie duchowym, jak naukowo-technologicznym^[1]. Według niego, realizacja tego projektu powinna stanowić dla ludzkości imperatyw moralny i spełnienie jednego z głównych założeń kosmizmu jakim jest twórcze, konstruktywne przekształcanie świata i otaczającej jednostkę rzeczywistości^[1].

Inne koncepcje wspólne dla rosyjskich kosmistów to m.in.^[1]:

• wiara w nierozerwalną relację między człowiekiem a kosmosem, kosmiczny wymiar ludzkiej egzystencji i organiczny związek wszystkich bytów we wszechświecie;
• wiara w nieograniczone możliwości nauki i technologii kosmicznej, które umożliwią eksplorację i kolonizację całego wszechświata;
• obecność istoty wyższej kierującej wszechświatem;
• dążenie do poznania ostatecznej prawdy oraz całkowitej integracji wiedzy za pomocą metod wywodzących się z ezoterycznych i okultystycznych źródeł;
• powstanie nowych form życia oraz noosfery.

Rosyjski kosmizm łączy w sobie elementy światopoglądu narodowego, na przykład koncepcji „rosyjskiej duszy”, autokracji, prawosławia i innych ideałów słowianofilskich, oraz światopoglądu zachodnioeuropejskiego, promującego wdrożenie wartości racjonalizmu, empiryzmu i pozytywizmu w sferach życia publicznego^[1]. Mimo że rosyjski kosmizm uważany jest w zasadzie za zapomnianą tradycję intelektualną, zdaniem krytyków ruch ten przyczynił się do powstania i ukształtowania narodowej ideologii ery kosmicznej, zwłaszcza biorąc pod uwagę wpływ utopii technologicznych, mistycyzmu i okultyzmu na współczesne obszary kultury^[1].

Ponieważ doktryna kosmizmu znajduje swój wyraz w wielu aspektach: zarówno metafizycznym, epistemologicznym, etycznym, antropologicznym, jak też w filozofii przyrody i nauki, w filozofii rosyjskiej zwykle wyróżnia się tzw. „kosmizm religijny”, reprezentowany przez myślicieli głoszących ideę wszechjedności oraz „kosmizm naukowy” lub „przyrodniczy”, występujący w twórczości filozofujących uczonych – przede wszystkim K. Ciołkowskiego, W. Wiernadskiego^[3]. Rozróżnia się także kosmizm „artystyczny”, kosmizm „mistyczny” oraz „egzystencjalno-eschatologiczny”^[3].

Rosyjski kosmizm posiada swój odpowiednik w postaci amerykańskiego kosmizmu^[1].

• А. Г. Гачева, С. Г. Семёнова: Русский космизм. W: Русская философия. Энциклопедия. Под общ. ред. М. А. Маслина. Wyd. III. М.: Мир философии, 2020, s. 607–609. (ros.).