Próżniactwo społeczne (ang. social loafing) – w psychologii społecznej: efekt zmniejszenia wysiłku wkładanego przez jednostkę w aktywność wykonywaną wspólnie z innymi^[1]. Zjawisko jest powszechne, gdy grupy wykonują zadania addytywne (w których wkład każdego członka jest łączony w jeden wynik grupy). Występuje zarówno podczas zadań wymagających wysiłku umysłowego, jak i fizycznego^[2]. Przykładowe zadania, gdzie stwierdzono występowanie próżniactwa to: przeciąganie liny, pływanie, znajdowanie drogi w labiryncie, dawanie napiwków, wymyślanie jak największej ilości zastosowań dla danego przedmiotu czy formu­łowanie sądów i przekonań^[1][2][3]. Z efektem próżniactwa społecznego związany jest spadek napięcia emocjonalnego, co może jednak przełożyć się na lepsze wykonywanie skomplikowanych zadań^[3].

Próżniactwo społeczne może nasilać się wtedy, gdy:

• członko­wie grupy są zmęczeni;
• grupa jest mało spójna;
• zadanie spostrzegane jest jako nudne;
• zadanie spostrzegane jest jako niezbyt istotne lub mało wartościowe (przy ważnych zadaniach efekt może się odwrócić);
• zadanie jest łatwe do wykonania;
• członkowie grupy są mało zaangażowani w wykonanie zadania;
• nie da się stwierdzić, jaki wysiłek wkłada każdy z członków ze­społu;
• nie ma jasnych standardów wykonania zadania;
• perspektywa czasowa wykonania zadania jest długa;
• jednostka przekonana jest, że jej indywidualny wkład ma małe znaczenie dla wykonania zadania^[1][2][3].

Proponowane wyjaśnienia fenomenu:

• Rozproszenie odpowiedzialności – poczucie odpowiedzialności za efekt pracy rozkłada się na większą liczbę członków zespołu wraz z rozszerzeniem się jego składu osobowego.

• Kierowanie się zasadą równości – jednostka ogranicza swój wysiłek, gdyż zakłada, że inni nie będą angażować wszystkich swoich sił.

• Strategia chowania się w tłumie – grupa zapewnia poczucie anonimowości: w warunkach działań grupowych trudniej jest powiązać wynik aktywności z poszczególnymi członkami zespołu.

• Wypełnianie standardu społecznego – w warunkach pracy grupowej standardy wykonania i oczekiwania wobec poszczególnych członków zespołu nie są zazwyczaj jasne i dobrze sprecyzowane, co sprawia, że podmiot nie wkłada maksymalnego wysiłku^[1].

• Facylitacja społeczna