Pauzaniasz – wódz spartański z przełomu VI i V w. p.n.e. Jego ojciec Kleombrotos^[1], brat króla Leonidasa, który zginął pod Termopilami w 480 p.n.e., sprawował regencję w imieniu małoletniego Plejstarchosa^[1], syna Leonidasa^[2]. Kiedy Kleombrotos zmarł zimą 480/479 p.n.e. Pauzaniasz został regentem swojego kuzyna^[3].

W okresie wojen perskich dowodził częścią wojsk Związku Helleńskiego, któremu przewodniczyła Sparta. Był dowódcą armii greckiej w zwycięskiej dla niej bitwie z wojskami perskimi stoczonej pod Platejami w 479 p.n.e.^[4] Później ruszył na jej czele na sprzymierzone z Persami Teby i wymusił na polis wydanie pro-perskich polityków, których stracono w Koryncie^[5].

W 478 p.n.e. otrzymał dowództwo 20 peloponeskich okrętów, które razem z 30 ateńskimi i pewną liczbą sprzymierzonych^[6] popłynęły na Cypr, by wydrzeć wyspę spod perskiego panowania^[4]. Później jego flota skierowała się na północ, przepłynęła Hellespont i zajęła Byzantion^[4][6]. Tam Pauzaniasz stał się niepopularny wśród Greków, którymi dowodził^[4]. Tukidydes pisze, że przyjął perskie zwyczaje, stał się arogancki, a także nawiązał potajemne kontakty z Kserksesem, perskim królem, oferując nawet poślubienie jego córki^[4]. Trudno powiedzieć na ile te zarzuty są prawdziwe, być może były rozpowszechniane przez Ateńczyków, chcących pozbyć się spartańskiego dowództwa^[4][7]. Niemniej skargi dotarły do Sparty, Pauzaniasz został odwołany do domu, gdzie był sądzony^[8][6]. Uniewinniono go od zarzutu medyzmu (współpracy z Persami), ale został skazany za mniej ważne przewinienia^[9][6]. Na jego miejsce wysłano nowego dowódcę, ale Ateńczycy zdążyli już przejąć dowództwo w wojnie z Persami^[9]. W takiej sytuacji Sparta wycofała się z dalszych walk^[9].

Jak dalej relacjonuje Tukidydes, Pauzaniasz, zwolennik dalszego uczestnictwa Sparty w wojnie, udał się jako osoba prywatna do Byzantionu^[10], rzekomo by walczyć z Persami, ale na nowo podjął pertraktacje z królem perskim^[11]. Ateńczycy zmusili go do opuszczenia miasta^[10], więc udał się do Kolony w Azji Mniejszej, gdzie dotarł do niego posłaniec ze Sparty z rozkazem powrotu^[11]. Pauzaniasz usłuchał. W Sparcie początkowo został uwięziony, ale kiedy zgodził się na proces, został uwolniony^[11]. Mimo tego traktowany był przez Spartan z nieufnością, oskarżano go o przygotowywanie buntu helotów^[11]. Miał też pozostawać w kontakcie z perskim satrapą Artabazosem, a jeden z listów do niego, przechwycony przez spartańskich eforów, stał się podstawą do kolejnego oskarżenia^[11]. Pauzaniasz, ostrzeżony przez jednego z eforów, schronił się w sanktuarium Ateny, gdzie został odizolowany i zagłodzony^[11][10]. Tuż przed śmiercią głodową, został wyniesiony na zewnątrz by nie zanieczyścić przybytku^[11]. Nie wiadomo na ile informacje Tukidydesa są rzetelne, możliwe, że zarzuty dotyczące Pauzaniasza są późniejszym wytworem, choć część z nich brzmi prawdopodobnie^[12]. Na pewno odznaczał się zbyt dużym indywidualizmem, co nie było dobrze widziane w spartańskim społeczeństwie i mogło być jedną z głównych przyczyn upadku Pauzaniasza^[12].

• P.J. Rhodes: A History of the Classical Greek World, 478–323 BC. Blackwell Publishing, 2006. ISBN 978-0-631-22564-5.
• Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka, Marek Węcowski, Aleksander Wolicki: Historia starożytnych Greków. T. II: Okres klasyczny. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2009. ISBN 978-83-235-0412-2.