PASTA
 nr rej. 757 z 1.07.1965[1]
| |
 Budynki PAST-y (w środku), widok od strony wschodniej (2024) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Zielna 37 |
| Typ budynku |
biurowiec |
| Styl architektoniczny | |
| Architekt |
Izaak Gustaw Clason (oba budynki) i Bronisław Brochwicz-Rogoyski (drugi budynek) |
| Inwestor | |
| Wysokość całkowita |
51,5 m (drugi budynek) |
| Kondygnacje |
6 (pierwszy budynek) |
| Zniszczono |
1944 |
| Odbudowano |
lata 50. i 60. XX wieku |
| Pierwszy właściciel |
Towarzystwo Akcyjne Telefonów Cedergren |
| Kolejni właściciele | |
| Obecny właściciel | |
Położenie na mapie Warszawy  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
 52°14′10″N 21°00′23″E/52,236111 21,006389
| |
.jpg)
PASTA[2][3] , także PAST-a[4][5] – zwyczajowa nazwa zespołu dwóch budynków, znajdujących się przy ulicy Zielnej 37 i 39 w Warszawie, wzniesionych w latach 1904–1910 przez Towarzystwo Akcyjne Telefonów Cedergren[6]. Według niektórych źródeł jeden obiekt wzniesiony w dwóch fazach[2][4].
Nazwa pochodzi od pierwszych liter nazwy kolejnego właściciela nieruchomości, Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej (PAST)[7].
Dla rozróżnienia obu budynków stosowane są określenia „mała PASTA” (nr 37) i „duża PASTA” (nr 39)[8]. PAST-ami bywają nazywane oba budynki[9][10] lub tylko drugi z nich[11][12]. PAST-ami nazywano także budynki mieszczące dzielnicowe centrale telefoniczne należące do spółki[5].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Pierwszy budynek
[edytuj | edytuj kod]Po uzyskaniu w 1901 roku koncesji na rozbudowę i eksploatację sieci telefonicznej w Warszawie, szwedzkie Towarzystwo Akcyjne Telefonów Cedergren zbudowało w latach 1904–1905 przy ul. Zielnej 37 budynek centrali telefonicznej, zaprojektowany przez Izaaka Gustawa Clasona[13] w stylu eklektycznym[2].
Drugi budynek
[edytuj | edytuj kod]Z powodu szybkiego rozwoju sieci telefonicznej w Warszawie, w latach 1908–1910 na sąsiedniej działce (nr 39) wzniesiono drugi budynek przeznaczeniem dla powiększonej centrali telefonicznej[13]. Został zaprojektowany przez tego samego architekta przy współpracy Bronisława Brochwicza-Rogoyskiego[13], który odpowiadał za jego realizację w Warszawie[12]. W Muzeum Architektury w Sztokholmie zachowały się różne warianty projektu budynku[12].
Zrealizowany budynek przypominał średniowieczną wieżę zamkową (modernistyczny nowy historyzm inspirowany średniowieczem)[11]. Jego wysokość od podstawy fundamentów do szczytu wynosiła 51,5 m[14]. Miał osiem pięter[15]. Był to pierwszy w Europie wysokościowiec wzorowany na amerykańskich drapaczach chmur szkoły chicagowskiej[13][11]. Przy jego budowie po raz pierwszy w Warszawie wykorzystano cegłę cementową[16].
Centrala telefoniczna mieściła się na piątym piętrze gmachu[15]. Były to dwie duże sale połączone galeryjką[15].
Przez około rok po ukończeniu był to najwyższy budynek w Europie (w 1911 roku oddano do użytku wyższy Royal Liver Building w Liverpoolu)[13]. Tytuł najwyższego budynku w Polsce nosił do roku 1934, kiedy to przewyższyły go katowicki Drapacz Chmur i stołeczny wieżowiec Prudential House.
Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna
[edytuj | edytuj kod]W związku z wygaśnięciem w 1919 roku koncesji „Cedergrenu”, w 1922 roku nieruchomość została wniesiona przez szwedzkiego akcjonariusza do nowo utworzonej Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej (PAST)[17].
W 1935 roku przeniesiono centralę międzymiastową z budynku przy ul. Zielnej 37 do nowego gmachu przy ul. Nowogrodzkiej 45[18].
Lata 1939–1944
[edytuj | edytuj kod]W październiku 1939 roku PASTA została zajęta przez Niemców[4]. Znajdująca się w niej centrala telefoniczna zapewniała m.in. łączność telefoniczną między Generalnym Gubernatorstwem i Berlinem, a od lipca 1941 stanowiła jeden z węzłów łączności na zapleczu frontu wschodniego[4]. Od 1943 roku Niemcy zaczęli zabezpieczać obiekt na wypadek działań dywersyjnych, m.in. od strony ul. Zielnej powstały betonowe bunkry, w podziemiach urządzono schron i okratowano okna wysokiego parteru[4].
5 czerwca 1944 pod budynkiem doszło do potyczki grupy żołnierzy z batalionu im. Czwartaków Armii Ludowej, którzy mieli dokonać ekspropriacji w oddziale banku „Społem”, z grupą żołnierzy i żandarmów niemieckich[19]. Pomimo gwałtownej strzelaniny żadna ze stron nie poniosła strat w ludziach (jeden z „czwartaków” został ranny)[19].
Zespół PAST-y był miejscem zaciętych walk podczas powstania warszawskiego[20]. Obiektu broniła silnie uzbrojona (działko przeciwpancerne, karabiny maszynowe oraz duży zapas amunicji) niemiecka załoga licząca ponad 150 osób[5]. Niemcy mogli ostrzeliwać powstańców i ludność cywilną poprzez wybite na różnych kondygnacjach we wszystkich kierunkach otwory strzelnicze[5].
1 sierpnia 1944 roku powstańcy z 6 kompanii „Wawer” batalionu „Kiliński” podjęli pierwszą nieudaną próbę zdobycia „PAST-y”[5]. Ataki ponawiano 3, 4, 5 i 6 sierpnia[5]. Wszystkie zakończyły się niepowodzeniem przy dużych stratach własnych[5][21]. Do 13 sierpnia, tj. dnia zdobycia budynku szkoły przy ulicy Królewskiej 16, zabarykadowana załoga PAST-y otrzymywała żywność, broń i amunicję oraz ewakuowała rannych czołgami z pobliskiego Ogrodu Saskiego[5]. 15 sierpnia do PAST-y przerwano dopływ prądu elektrycznego i wody, a 19 sierpnia 1944 roku odcięto łączność telefoniczną[5].
Decydujący, zakończony sukcesem szturm na PAST-ę powstańcy przypuścili w nocy z 19 na 20 sierpnia[22]. Zespoły szturmowe dziewięciu kompanii batalionu „Kiliński” pod dowództwem Henryka Leliwy-Roycewicza, pluton z kompanii „Koszta”, odziały saperskie Okręgu Warszawa Armii Krajowej i kobieca drużyna minerska Zofii Franio (łącznie ok. 250 żołnierzy) zaatakowały o 2.30 w nocy z trzech stron jednocześnie[23]. Polacy napotkali silny opór, a próba wdarcia się do środka po wysadzeniu ścian zakończyła się niepowodzeniem[23]. O sukcesie przesądziło wlanie do wnętrza PAST-y przy użyciu motorowej pompy strażackiej tysięcy litrów mieszanki ropy i benzyny, a następnie jej podpalenie[23]. Około godz. 10.00 niemiecka załoga w obawie przed spaleniem rozpoczęła ewakuację, jednak Niemcy usiłujący przedostać się w kierunku Ogrodu Saskiego i ulicy Bagno zostali zastrzeleni, a jeden wzięty do niewoli[22]. Większość obrońców schroniła się w piwnicach, do których przez wyłom w murze wdarł się jeden z plutonów szturmowych[24]. Po wezwaniach zaczęli opuszczać piwnice w grupach po 10–12, część z nich próbowała jednak jeszcze stawiać opór i powstańcy użyli ręcznych miotaczy ognia[24]. Po desperackiej obronie ostatni Niemcy opuścili PAST-ę po południu 20 sierpnia 1944 roku[24].
Był to jeden z największych sukcesów militarnych Polaków w czasie powstania[25]. W walkach od 1 do 19 sierpnia zginęło 25–35 Niemców, a 115 (oraz 6 rannych) wzięto do niewoli[24]. Po stronie polskiej, według różnych źródeł, poległo od 6 do ok. 20 ludzi, w większości z batalionu „Kiliński”, a wielu odniosło rany[24]. Zdobyto dużo broni i amunicji (m.in. ckm i kilka rkm)[26]. Esesmani z załogi PAST-y zostali oddzieleni od reszty jeńców i rozstrzelani[24]. Nad płonącym jeszcze wyższym budynku zespołu wywieszono polską flagę, co sprowokowało silny niemiecki ostrzał artyleryjski od strony Ogrodu Saskiego[27]. Następnego dnia, 21 sierpnia, zdjęcia filmowe ze zdobycia PAST-y stanowiły główny materiał kroniki filmowej wyświetlonej w kinie „Palladium”[24]. Doświadczenia z walk o PAST-ę wykorzystano 23 sierpnia 1944 roku podczas szturmu na gmach Komendy Policji przy ul. Krakowskie Przedmieście 1[26].
PASTA została bardzo poważnie uszkodzona[2], a zniszczenia z okresu walk zwiększył jeszcze ostrzał niemiecki w kolejnych dniach[4]. Całkowicie zniszczona została znajdująca się w niej główna automatyczna centrala telefoniczna[28].
PASTA pozostała w rękach Polaków do dnia kapitulacji powstania, co m.in. umożliwiło nadzorowanie pozycji niemieckich w rejonie ulicy Królewskiej[26].
Po 1945
[edytuj | edytuj kod]W 1948 roku majątek PAST przeszedł na własność państwa[29]. Po wojnie planowano rozebranie zrujnowanego zespołu, ale w 1954 roku podjęto decyzję o jego odbudowie[30].
Budynek został odbudowany na przełomie lat 50. i 60., jednak z pewnymi zmianami. Usunięto obecne przed wojną zwieńczenia w postaci blanków (niczym w obronnej fortecy), a budynek jest podzielony na 11 pięter – łącznie z dobudowanym szklanym kioskiem na dachu – przebudowano i skuto zdobienia z części tylnej, zawierającej klatkę schodową.
W 1965 roku PASTA została wpisana do rejestru zabytków (nr rej. 757 z 1.07.1965)[1]. Od 2012 znajduje się także w wykazie zabytków ujętych w gminnej ewidencji m.st. Warszawy (ID: SRO10844 – Zielna 39 i SRO11562 – Zielna 37)[31].
W latach 80. w wyższym budynku mieściło się szereg instytucji związanych z Instytutem Fizyki Polskiej Akademii Nauk i Ministerstwem Przemysłu Chemicznego[32].
9 listopada 2000 wyższy budynek został przekazany środowiskom kombatanckim, w których imieniu budynkiem administruje Fundacja Polskiego Państwa Podziemnego. Na zorganizowanej uroczystości premier Jerzy Buzek przekazał prezesowi Zarządu Głównego Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, ppłk Stanisławowi Karolkiewiczowi, symbolicznie klucze do budynku i akt notarialny.
W sierpniu 2003 roku na dachu wyższego budynku ustawiono Znak Polski Walczącej (kotwicę). Znak jest wykonany z aluminium, pomalowany na kolor złoty i podświetlany po zmroku. Ma 4 metry szerokości i 6 metrów wysokości. Jego formę zaprojektował architekt i żołnierz AK Jacek Cydzik.
Tablice na budynku przy ul. Zielnej 39
[edytuj | edytuj kod]- Tablica upamiętniającą zdobycie PAST-y przez powstańców 20 sierpnia 1944 roku, odsłonięta w 1978 roku[33].
- Tablica upamiętniająca Henryka Leliwę-Roycewicza, odsłonięta w 2016 roku[34].
Na budynku znajdowała się również, odsłonięta w 1958 roku, tablica upamiętniająca potyczkę żołnierzy z batalionu im. Czwartaków Armii Ludowej na ulicy Zielnej w czerwcu 1944 roku[35], jednak została usunięta.
Inne informacje
[edytuj | edytuj kod]W 2011 roku podniesiono pomysł zmiany nazwy stacji metra Świętokrzyska na wskazującą na lokalizację w pobliżu historycznego wysokościowca – Świętokrzyska PASTa[36][37].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (księga A) – na 30 czerwca 2024 roku. Woj. mazowieckie (Warszawa). [w:] Narodowy Instytut Dziedzictwa [on-line]. nid.pl. s. 58. [dostęp 2024-08-11].
- ↑ a b c d Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 622. ISBN 83-01-08836-2.
- ↑ Konrad Kucza-Kuczyński. Wieżowce Warszawy. „Kronika Warszawy”. 3(31), s. 10, 1977.
- ↑ a b c d e f Krzysztof Komorowski (red.): Warszawa walczy 1939–1945. Leksykon. Warszawa: Fundacja Polska Walczy i Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 575. ISBN 978-83-1113474-4.
- ↑ a b c d e f g h i Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 451. ISBN 83-11-09261-3.
- ↑ Jarosław Zieliński: Marszałkowska, róg Świętokrzyskiej i okolice. Warszawa: EKBIN Studio PR, 2014, s. 153. ISBN 978-83-929745-5-0.
- ↑ Karol Mórawski, Wiesław Głębocki: Bedeker warszawski. W 400-lecie stołeczności Warszawy. Warszawa: Iskry, 1996, s. 266. ISBN 83-207-1525-3.
- ↑ Jarosław Zieliński: Marszałkowska, róg Świętokrzyskiej i okolice. Warszawa: EKBIN Studio PR, 2014, s. 153–155. ISBN 978-83-929745-5-0.
- ↑ Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna. „Cedergren”, „PAST-A”. Zielna 37. warszawa1939.pl. [dostęp 2024-09-04].
- ↑ Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna. „Cedergren”, „PAST-A”. Zielna 39. warszawa1939.pl. [dostęp 2024-09-04].
- ↑ a b c Marta Leśniakowska: Architektura w Warszawie 1918–1939. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2006, s. 57. ISBN 83-60350-00-0.
- ↑ a b c Michał Kempiński, Ewa Ziajkowska i in.: ŚRÓD PN. Ilustrowany atlas architektury Śródmieścia Północnego. Warszawa: Centrum Architektury, 2021, s. 51. ISBN 978-83-961764-6-2.
- ↑ a b c d e Jarosław Zieliński: Marszałkowska, róg Świętokrzyskiej i okolice. Warszawa: EKBIN Studio PR, 2014, s. 66. ISBN 978-83-929745-5-0.
- ↑ Franciszek Galiński: Gawędy o Warszawie. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska“, 1939, s. 195.
- ↑ a b c Jadwiga Waydel Dmochowska: Jeszcze o dawnej Warszawie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1960, s. 157.
- ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 28. ISBN 83-06-00089-7.
- ↑ Marian Marek Drozdowski: Warszawa w latach 1914–1939. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 321–322. ISBN 83-01-08690-4.
- ↑ Marian Marek Drozdowski: Warszawa w latach 1914–1939. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 322. ISBN 83-01-08690-4.
- ↑ a b Tomasz Strzembosz: Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 500–501. ISBN 83-06-00717-4.
- ↑ Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 451−453. ISBN 83-11-09261-3.
- ↑ Izabella Maliszewska, Stanisław Maliszewski: Śródmieście Północne. Warszawskie Termopile. Warszawa: Fundacja „Wystawa Warszawa Walczy 1939–1945, 2000, s. 170. ISBN 83-87545-32-5.
- ↑ a b Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 452–453. ISBN 83-11-09261-3.
- ↑ a b c Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 452. ISBN 83-11-09261-3.
- ↑ a b c d e f g Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 453. ISBN 83-11-09261-3.
- ↑ Izabella Maliszewska, Stanisław Maliszewski: Śródmieście Północne. Warszawskie Termopile. Warszawa: Fundacja „Wystawa Warszawa Walczy 1939–1945, 2000, s. 169. ISBN 83-87545-32-5.
- ↑ a b c Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 454. ISBN 83-11-09261-3.
- ↑ Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 453–454. ISBN 83-11-09261-3.
- ↑ Henryk Janczewski: Warszawa. Geneza i rozwój inżynierii miejskiej. Warszawa: Arkady, 1971, s. 458.
- ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 656. ISBN 83-01-08836-2.
- ↑ D. Piątkowski. Warszawskie Centrum. „Życie Warszawy”, s. 6, 21–21 listopada 1954.
- ↑ Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków, Aktualny wykaz zabytków ujętych w gminnej ewidencji zabytków m.st. Warszawy [online], 24 kwietnia 2024 [dostęp 2024-09-06].
- ↑ Krystyna Bader-Krzyżakowa. Zielna. „Stolica”. 37(1760), s. 5, 13 września 1981.
- ↑ Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w.. Warszawa: Argraf, 2004, s. 361. ISBN 83-912463-4-5.
- ↑ Maciej Petruczenko: Henryk Leliwa-Roycewicz ma już tablicę pamiątkową. [w:] Passa [on-line]. 24 sierpnia 2016. [dostęp 2024-08-25].
- ↑ Stanisław Ciepłowski: Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 264. ISBN 83-01-06109-X.
- ↑ Następna stacja Świętokrzyska PASTA? Radni chcą zmiany. 2011-10-13. [dostęp 2012-02-11].
- ↑ Nie chcą Świętokrzyskiej PASTy? „To nie warszawiacy”. 2012-02-09. [dostęp 2012-02-11].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]Text is available under the CC BY-SA 4.0 license; additional terms may apply.
Images, videos and audio are available under their respective licenses.
