Ostatni Żyd w Winnicy – fotografia wykonana podczas Holocaustu na Ukrainie w czasie II wojny światowej, ukazująca nieznanego Żyda w Winnicy, który ma zostać zastrzelony przez członka Einsatzgruppe „D”, mobilnego szwadronu śmierci nazistowskiej SS. Ofiara klęczy przy masowym grobie wypełnionym zwłokami; z tyłu egzekucji przygląda się grupa żołnierzy Waffen-SS i członkowie Służby Pracy Rzeszy^[1].

Fotografia pochodzi z okresu pomiędzy 1941 a 1943 rokiem, kiedy Niemcy w czasie operacji Barbarossa zajęli, a następnie okupowali obwód winnicki^[1]. W tym okresie na terenie obwodu miały miejsce liczne masakry Żydów^[2], w tym w Winnicy 16 i 22 września 1941 roku oraz w kwietniu 1942 roku, po czym ocaleni zostali wysłani do obozów pracy, a żydowska dzielnica Winnicy została w dużej mierze zrównana z ziemią^[3]. Letnie mundury Niemców wskazują, że fotografia została zrobiona wiosną lub latem^[4].

Fotografia została rozesłana w 1961 roku przez agencję prasową United Press International podczas procesu oficera SS Adolfa Eichmanna^[5]. Agencja otrzymała ją od urodzonego w 1910 roku Ala Mossa, polskiego Żyda, który nabył ją w maju 1945 roku, po wyzwoleniu z obozu Allach(inne języki) (podobóz KL Dachau) przez amerykańską 3 Armię generała George’a Pattona^[5][6]. Moss, mieszkający w Chicago w 1961 roku, chciał, aby ludzie „wiedzieli, co działo się w czasach Eichmanna”^[5]. Kopia fotografii została opublikowana na całej stronie żydowskiej gazety „The Forward”, wydawanej w USA^[7].

Późniejsze źródła podają sprzeczne szczegóły dotyczące fotografii. Niektórzy twierdzą, że oryginalna fotografia znajdowała się w albumie członka Einsatzgruppe^[5] lub została wyjęta z kieszeni martwego żołnierza^[8], a na odwrocie napisane było „Ostatni Żyd w Winnicy”^[5][9], obecnie używane jako nazwa fotografii^{[5][8][9][10]}. Kilkanaście osób skontaktowało się z niemieckim dziennikiem „Die Welt”, identyfikując egzekutora z pistoletem jako swojego krewnego^[4].

Fotografia stała się ikoniczna, gdyż została zrobiona podczas Holocaustu i prawdopodobnie przez kogoś współwinnego zabójstwa. Wzrok oglądającego skupia się na samotnej ofierze, a nie na egzekutorze i grupie gapiów w tle^[9].

Fotografia jest reprodukowana w książkach i ekspozycjach muzealnych dotyczących Holocaustu. Pojawiła się, między innymi, w książkach Guido Knoppa^[8] i Michaela Berenbauma^[11], a także jako eksponat w gmachu Reichstagu^[9] i na Pomniku Pomordowanych Żydów Europy w Niemczech^[12], w Instytucie Pamięci Narodowej w Polsce^[12], w United States Holocaust Memorial Museum w Stanach Zjednoczonych^[1] i w instytucie Jad Waszem w Izraelu^[2].

Fotografia została użyta na okładce albumu studyjnego Victim in Pain amerykańskiej grupy muzycznej Agnostic Front^[10]. Wokalista grupy Roger Miret powiedział później że „trzeba to nagłośnić, aby zapobiec powtórzeniu się historii”^[13].

W 2019 roku sklep internetowy amerykańskiego przedsiębiorstwa Amazon wprowadził do oferty serię kolorowych bluz, t-shirtów i bezrękawników z nadrukowaną fotografią „Ostatni Żyd w Winnicy”; po publikacjach izraelskich mediów i reakcji ze strony Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu produkty zniknęły z oferty sklepu^[14].