Nowela kwietniowa (Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 roku o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej) – uchwalona 7 kwietnia 1989 przez Sejm PRL szesnasta i najgłębsza^[1] nowelizacja Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej^[2], pierwsza z siedmiu nowelizacji konstytucji przeprowadzonych w okresie transformacji ustrojowej^[3].

Dwa dni po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu^[4], w ramach kompromisu władz państwowych z opozycją demokratyczną, Sejm PRL IX kadencji uchwalił w dniu 7 kwietnia 1989 r. ustawę o zmianie ustawy konstytucyjnej z 1952 r.^[3] Projekt przyjęty przez Sejm nie odbiegał od projektu wniesionego przez Radę Państwa, a będącego efektem ustaleń Okrągłego Stołu – co było przedłużeniem dotychczasowego modelu, w którym rola parlamentu była ograniczona i fasadowa. Nowela kwietniowa była pierwszą z siedmiu nowelizacji konstytucji przeprowadzonych w okresie transformacji ustrojowej w ramach procesu odchodzenia od dotychczasowych zasad ustrojowych^[3].

Nowelizacji konstytucji towarzyszyły zmiany w niektórych ustawach, które miały wprowadzić pluralizm w życiu publicznym: m.in. dopuszczenie niezależnych związków zawodowych w ustawie o stowarzyszeniach oraz ordynacje wyborcze do Sejmu oraz do przywróconego Senatu przewidujące udział opozycji. Nie bez znaczenia było także ustalenie zgody na liberalną interpretację innych uregulowań prawnych^[1].

Po wyborach nowy Sejm już w grudniu 1989 r. uchwalił kolejną obszerną nowelizację konstytucji zwaną nowelą grudniową^[4]. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w wersji z 7 kwietnia 1989 wraz z późniejszymi zmianami obowiązywała od 8 kwietnia 1989 do 8 grudnia 1992, do czasu wejścia w życie tzw. Małej Konstytucji, która konstytucję z 1952 r. uchyliła, zachowując w mocy niektóre jej przepisy^[4].

Nowela kwietniowa różniła się zasadniczo od sześciu następnych nowelizacji, bowiem chociaż dotyczyła struktury i kompetencji naczelnych organów państwa oraz prawa wyborczego (wprowadzała m.in. urząd prezydenta, Senat oraz częściowo wolne wybory parlamentarne), nie przewidywała zasadniczych zmian w podstawach ustrojowych państwa^[3], a tym samym jej uchwalenie nie przesądzało odejścia od autorytarnej struktury władzy^[5]. Nowela przewidywała liczne zabezpieczenia przed ostatecznym odejściem od dotychczasowego ustroju, niemniej wprowadziła do konstytucji niejednolitość ideologiczną, stając się początkowym etapem transformacji ustrojowej^[1].

Nowelizacja zmieniła w 6 z 11 rozdziałów konstytucji brzmienie jej 26 artykułów, 2 uchylała i dodawała 9 nowych. Na jej mocy w konstytucji pojawił się także nowy rozdział określający status urzędu prezydenta, który miał czuwać nad przestrzeganiem konstytucji, suwerenności, bezpieczeństwa, nienaruszalności i niepodzielności państwa, a także przestrzegać międzypaństwowych sojuszy politycznych i wojskowych, co odnosiło się do Układu Warszawskiego i RWPG i miało gwarantować utrzymanie ustroju^[3]. Prezydent był wybierany na nie więcej niż dwie 6-letnie kadencje przez Zgromadzenie Narodowe^[2], podobnie jak w konstytucji marcowej^[6]. W przypadku niemożności sprawowania urzędu albo jego opróżnienia, prezydenta zastępować miał marszałek Sejmu^[7]. Pierwszym i jedynym Prezydentem PRL został gen. Wojciech Jaruzelski^[8][9]. Instytucja prezydenta była krytykowana przez część aparatu partyjnego jako niezgodna z założeniami socjalistycznego ustroju^[2], jednak nowela kwietniowa nie spowodowała ewolucji ustroju w kierunku systemu prezydenckiego czy semiprezydenckiego^[10].

Oprócz urzędu Prezydenta powstałego w miejsce dotychczasowej kolegialnej Rady Państwa^[2], nowela utworzyła także (bądź przywracała) Senat^[3] z prawem do wnoszenia poprawek do ustaw oraz z prawem inicjatywy ustawodawczej^[2] oraz Krajową Radę Sądownictwa jako organ właściwy dla wnioskowania nominacji sędziowskich^[3]. Z noweli wynikało wyraźne osłabienie Sejmu na rzecz Senatu i w szczególności Prezydenta, przy czym przyznanie określonych kom­petencji Prezydentowi bez możliwości poniesienia przez niego politycznej odpowiedzialności przed Sejmem powodowało praktyczne zerwanie z formalnie nadal obowiązującą zasadą jednolitości władzy skupionej w Sejmie jako najwyższym organie władzy państwowej, a tym samym modyfikowało ustrój w kierunku bliższemu trójpodziałowi władzy^[2]. Rolę Senatu ograniczono do inicjatywy ustawodawczej i wnoszenia poprawek do ustaw sejmowych. Połączone obrady Sejmu i Senatu jako Zgromadzenie Narodowe były zwoływane tylko do wyboru Prezydenta^[4], przyjęcia jego ślubowania^[11], postawienia go przed Trybunałem Stanu lub w celu uznania jego niezdolności do sprawowania urzędu^[4].

Nowelizacja dotyczyła statusu m.in. Trybunału Konstytucyjnego, Trybunału Stanu, Rady Ministrów, premiera, ministrów, rad narodowych, Najwyższej Izby Kontroli, prokuratora generalnego i sił zbrojnych, a także konstytucjonalizowała urzędy Rzecznika Praw Obywatelskich i prezesa Narodowego Banku Polskiego. Istotne zmiany dotyczyły powoływania i odwoływania Rady Ministrów oraz jej członków, wprowadzania stanów nadzwyczajnych i ratyfikacji umów międzynarodowych, a szczególną uwagę poświęcono zwiększeniu niezależności sądów i niezawisłości sędziów (m.in. powołano Krajową Radę Sądownictwa)^[3].

• Wybory miały być powszechne, równe i bezpośrednie, a głosowanie tajne^[12][13].
• Wybory do Sejmu i Senatu miały być przeprowadzone w dwóch turach^[2].
• Uzyskanie mandatu poselskiego w pierwszej turze było możliwe po uzyskaniu bezwzględnej większości głosów w okręgu wyborczym^[14].
• Prawo zgłaszania kandydatów na posłów i senatorów przez co najmniej 3000 wyborców z danego okręgu wyborczego^[2].
• 65% mandatów w izbie niższej przyznano stronie koalicyjno-rządowej (299 z 460)^[4].
• Pod wybory powszechne poddano pozostałe 35% mandatów^[2] (161 z 460, z czego wszystkie 161 przypadło opozycji solidarnościowej^[14])
• W każdym okręgu wyborczym zagwarantowano co najmniej 1 mandat poddano wolnym wyborom^[15].
• Senat w liczbie 100 senatorów miał zostać wyłoniony w całkowicie wolnych i demokratycznych wyborach^[2] (99 miejsc uzyskała opozycja, a 1 kandydat niezależny)^[14].
• Kadencja Senatu upływała wraz z kadencją Sejmu^[2].
• Rozwiązanie Sejmu pociągało za sobą koniec kadencji Senatu^[2].

Sejm był najwyższym organem władzy państwowej^[2] z następującymi kompetencjami:

• uchwalanie ustaw^[2]
• przyjmowanie uchwał określających podstawowe kierunki działalności pań­stwa^[2]
• kontrola nad działalnością innych organów administracji państwowej^[2]
• prawo prezydium Sejmu do zwoływania posiedzeń (poza pierwszym posiedzeniem zwoływanym przez prezydenta)^[2]
• powoływanie rządu^[4]
• uchwalanie ustaw budżetowych^[2]
• prawo samorozwiązania mocą własnej uchwały większością dwóch trzecich głosów w obec­ności co najmniej połowy posłów (z wyjątkiem stanu wyjątkowego), zamiast jak do tej pory ustawą konstytucyjną^[2]
• prawo do odrzucenia poprawek Senatu do ustaw, ustaw budżetowych i planów finansowych większością dwóch trzecich głosów w obec­ności co najmniej połowy posłów^[2]
• prawo do ponownego rozpatrzenia ustawy niepodpisanej przez prezydenta większością dwóch trzecich głosów w obec­ności co najmniej połowy posłów^[2]
• wyłączne prawo dokonywania zmian w Konstytucji^[2]
• ogłoszenie stanu wojny i mianowanie Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych PRL^[2]
• udział w wyborze prezydenta^[2]

• uprawnienia ustawodawcze^[2]
• możliwość zgłaszania poprawek do ustaw przyjmowanych przez Sejm^[2]
• uchwalanie ustaw budżetowych i planów finansowych^[2]
• brak prawa do samorozwiązania^[2]
• udział w wyborze prezydenta^[2]
• zatwierdzanie Prezesa Najwyższej Izby Kontroli i Rzecznika Praw Obywatelskich^[2]

• zarządzanie wyborów do Sejmu, Senatu, rad narodowych^[2]
• inicjatywa ustawodawcza^[2]
• najwyższy przedstawiciel w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych^[2]
• prawo do zwołania pierwszego posiedzenia Sejmu (w ciągu miesiąca od dnia za­kończenia wyborów)^[2]
• desygnacja kandydata na premiera i prezesa NBP^[2]
• mianowanie i odwoływanie przedstawicieli zagranicznych^[2]
• powoływanie sędziów na wniosek KRS^[2]
• powoływanie prokuratora generalnego^[2]
• prawo niepodpisywania ustawy uchwalonej przez obie izby z uwagi na jej możliwą nielegalność lub niecelowość^[2]
• prawo wnioskowania do Trybunał Konstytucyjnego o zbadanie ustaw^[2]
• nadzór nad radami narodowymi^[2]
• prawo łaski^[2]
• zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi^[2]
• nadawanie orderów i odznaczeń^[2]
• prawo wprowadzenia stanu wyjątkowego^[2]
• w przypadku braku obrad Sejmu ogłoszenie stanu wojny i mianowanie Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych PRL^[2]
• prawo do rozwiązania Sejmu w sytuacji, gdy Sejm nie powołał rządu, nie przyjął budżetu i gdy uchwalił ustawę, która nie pozwalała mu wykonywać jego konstytucyjnych uprawnień^[3]
• prezydent nie ponosił odpowiedzialności politycznej przed Sejmem i Senatem^[2]
• prezydent był nieusuwalny w trakcie kadencji^[2]
• prezydent mógł być pociągnięty przed Trybunał Stanu do odpowiedzialności konstytucyjnej^[2]