Zabytkowy zespół: dom, pracownie i muzeum rodów Plantin i Moretus^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Gmach muzeum
Państwo	Belgia
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	I, III, IV, VI
Numer ref.	1185
Region[b]	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2009 na 29. sesji
Położenie na mapie prowincji Antwerpia Zabytkowy zespół: dom, pracownie i muzeum rodów Plantin i Moretus
Położenie na mapie Belgii Zabytkowy zespół: dom, pracownie i muzeum rodów Plantin i Moretus
51°13′06″N 4°23′52″E/51,218333 4,397778
Multimedia w Wikimedia Commons
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Muzeum Plantin-Moretus (nider. Plantin-Moretusmuseum) – muzeum poświęcone działalności drukarskiej Christophe'a Plantina (1514/1520–1589) i Jana Moretusa (1543–1610) w Antwerpii.

W 2005 roku zabytkowy zespół obejmujący dom, pracownie i muzeum został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

W 2001 roku archiwa wydawnictwa Officina Plantiniana zostały wpisane na międzynarodowa Listę UNESCO najbardziej wartościowych obiektów – Pamięć Świata (ang. Memory of the World).

 Osobny artykuł: Christophe Plantin.

Christophe Plantin (1514/1520–1589) osiedlił się w Antwerpii w 1549 roku, gdzie początkowo pracował jako introligator a po ranach odniesionych podczas napadu, które uniemożliwiły mu działalność introligatorską poświęcił się drukarstwu^[1]. Założył wówczas oficynę wydawniczą znaną jako Officina Plantiniana.

21 marca 1550 roku stał się obywatelem miasta Antwerpii i w tym samym roku został przyjęty do gildii drukarzy^[1]. W 1552 roku Plantin zamieszkał przy Twaalfmaandenstraat, gdzie uruchomił swoją pierwszą prasę drukarską^[2]. Pierwszą wydaną przez niego książką była La Institutione di una Fanciulla Nota Nobilmente z 1555 roku^[1]. W 1557 roku Plantin przeprowadził się do dzielnicy drukarzy i zamieszkał w kamienicy „Pod złotym jednorożcem” przy Kammenstraat^[2]. W 1560 roku przeniósł drukarnię do nowo wybudowanych gmachów w miejscu dawnego browaru „De Witte Valck” niedalekoKammenstraat^[2].

W 1562 roku Plantin został oskarżony o wydanie dzieła heretyckiego Briefve instruction pour prier i po drobiazgowym śledztwie, które oczyściło go z zarzutów, opuścił Antwerpię na rok i zamieszkał w Paryżu^[1]. Zlecił wówczas swoim wierzycielom sprzedaż drukarni^[1].

W 1563 roku powrócił i wraz z Corneliusem von Bomberghe założył spółkę, do której przystąpili Karl von Bomberghe, Jacob von Schotti i Johannes Goropius Becanus^[1]. Wraz z partnerami ponownie podjął działalność drukarską przy Kammenstraat^[2].

Przedsiębiorstwo szybko odniosło sukces na rynku wydawniczym^[1]. Na potrzeby rozwijającej się drukarni Plantin wynajął trzy kolejne domy przy Kammenstraat^[2]. Plantin zatrudniał zdolnych pracowników, pracowali dla niego m.in. Cornelis Kiliaan (1528–1607), Theodor Poelman i Franciscus Raphelengius (1539–1597)^[1]. W prowadzeniu drukarni pomagał mu Jan Moretus (1543–1610), który zaczął pracować dla Plantina w wieku lat 15, i który poślubił jego córkę Martine^[1]. W 1555 roku oficyna Plantina wydała 5 dzieł, trzy lata później – 14, w 1564 roku – 32, po czym liczba publikacji wahała się pomiędzy 30 a 50 dziełami rocznie^[1]. Od 1561 roku Plantin albo Moretus prezentowali swoje dzieła na targach we Frankfurcie nad Menem, gdzie utrzymywali własny skład^[1]. W 1567 roku Plantin założył księgarnię i drukarnię w Paryżu^[1]. Oficyna Plantina wydawała dzieła z zakresu teologii, filologii, prawa i historii, druki w językach greckim i hebrajskim, nuty oraz miedzioryty^[1].

W latach 1568–1573 oficyna przeżywała okres gwałtownego rozwoju i zajmowała 7 domów przy Kammenstraat^[2]. W 1565 roku miała 7 a w 1576 roku już 22 pras drukarskich^[1][a]. W 1575 roku miała 38121 fontów odlanych czcionek, pozwalających na druk w 73 krojach pisma^[1]. W latach 1555–1589 wydała według różnych szacunków ok. 1030 lub nawet ok. 1500 dzieł^[1].

W 1570 roku król Hiszpanii Filip II Habsburg (1527–1598) zlecił Plantinowi druk ksiąg liturgicznych dla królestwa Hiszpanii, nadając mu jednocześnie przywilej zwalniający drukarza z płacenia podatku^[1].

W 1573 roku Plantin wydał w pięciu językach ośmiotomową poliglotę antwerpską – Biblia sacra hebraice, chaldaice, graece et latine. Philippi II. reg. cathol. pietate, et studio ad sacrosanctae ecclesiae usum Christoph. Plantinus excud. Antverpiae^[1]. Publikacja powstała na zamówienie Filipa II a praca nad nią trwała cztery lata (1568–1572). Plantin wydrukował 12 egzemplarzy królewskich na pergaminie i 1200 na papierze, które zostały skierowane do sprzedaży^[1].

Otrzymane od króla wynagrodzenie nie pokryło jednak kosztów wydania Biblii i odtąd wydawnictwo borykało się z problemami finansowymi^[1]. W 1577 roku Plantin musiał sprzedać paryską drukarnię i księgarnię poniżej ich ceny rynkowej^[1].

W 1576 roku Officina Plantiniana została przeniesiona do gmachu przy Vrijdagmarkt, z wejściem od Hoogstraat^[2]. Plantin nazwał budynek „Pod złotym cyrklem” (nider. De Gulden Passer)^[2]. Na potrzeby drukarni zamontowano 16 pras, a w tym samym gmachu urządzono mieszkanie dla rodziny drukarza^[2]. Po okresie Hiszpańskiej Furii, Plantin zmuszony był do ograniczenia działalności – w 1577 roku pracowały jedynie trzy maszyny drukarskie^[2].

W 1579 roku Plantin został właścicielem domu z wejściem od Vrijdagmarkt, dużym ogrodem na jego tyłach i powozownią z wejściem od Heilige Geeststraat^[2]. Na tyłach ogrodu wzniósł nową drukarnię z 5–6 maszynami drukarskimi^[2]. W latach 1579–1580 zbudował kolejne trzy domy a powozownię również przekształcił w dom – nowe domy, które zaczął wynajmować lokatorom, nazwał „Pod srebrnym cyrklem”, „Pod miedzianym cyrklem”, „Pod żelaznym cyrklem” i „Pod drewnianym cyrklem”^[2].

Wobec perspektywy oblężenia Antwerpii przez wojska hiszpańskie, Plantin przeniósł się w 1583 roku do Lejdy, gdzie pracował jako drukarz tamtejszego uniwersytetu^[1]. Prowadzenie przedsiębiorstwa w Antwerpii powierzył zięciom Janowi Moretusowi i Francisowi Raphelengiusowi^[2]. W 1585 roku, po kapitulacji miasta powrócił do Antwerpii, sprzedając drukarnie w Lejdzie zięciowi Raphelengiusowi^[1]. W Antwerpii stał się głównym drukarzem kontrreformacji^[2].

Po śmierci Plantina w 1589 roku, wydawnictwo w Antwerpii przejął jego zięć Jan Moretus, którego w prowadzeniu przedsiębiorstwa wspomagali od 1592 roku synowie Balthasar i Jean, a po ich śmierci przez potomków Balthasara – syna Balthasara II., wnuka Balthasara III. i prawnuka Balthasara IV.^[1]. Wydawnictwo świetnie prosperowało a majątek rodziny został kilkukrotnie pomnożony^[1].

W latach 1620–1640 siedziba firmy została znacznie rozbudowana – dodano m.in. obszerną bibliotekę i kaplicę^[2]. W 1639 roku do kamienicy „Pod złotym cyrklem” przeniesiono księgarnię, która wcześniej mieściła się przy Kammenstraat^[2]. Ok. 1700 roku księgarnia została ponownie przeniesiona do budynku przy Heilige Geeststraat^[2].

Przedsiębiorstwo rodzinne funkcjonowało do 1867 roku^[1].

Wydane w Antwerpii^[1]:

• 1558 – Thevet, A., Les singularitez de la France antarctique
• 1559 – La magnifique et somptueuse pompe funèbre, faite aux obsèques et funérailles de l'Empereur Charles V, célébrées en la ville de Bruxelles, le 29. déc. 1558 par Philippe roi d'Espagne
• 1562 – Dictionarium Tetraglotton
• 1559 – Librorum prohibitorum index
• 1572 – Missale romanum
• 1573 – Thesaurus theutonicae linguae
• 1573 – Poliglota antwerpska
• 1574 – Dictionarium teutonico-latinum etc.
• 1576 – Rariorum aliquot stirpium per Hispanias observatar. Historia
• 1576 – Plantarum seu stirpium historia
• 1579 – Opera
• 1581 – Descrittione di tutti i Paesi Bassi etc.

Wydane w Lejdzie^[1]:

• 1584 – Hollandiae Comitum historia et icones

20 kwietnia 1876 roku zakład Plantina został zakupiony przez miasto Antwerpię i 19 sierpnia 1877 roku otwarto w nim muzeum^[1]. 11 marca 1939 roku otwarto nowy budynek zbudowany w stylu neoklasycznym na rogu Heilige Geeststraat, który został połączony z gmachem przy Vrijdagmarkt^[2]. Obecnie w gmachu tym znajduje się m.in. główna sala muzeum oraz czytelnia biblioteki kolekcji grafik^[2].

Podczas II wojny światowej, zbiory biblioteki zostały spakowane w skrzynie i przeniesione do zamku w Lavaux-Sainte-Anne w prowincji Namur a później do piwnic Banku Centralnego Belgii w Brukseli^[2]. 2 stycznia 1945 roku wszystkie gmachy przy Vrijdagmarkt zostały zniszczone podczas bombardowania pociskami V2, a samo muzeum poniosło wielkie szkody^[2]. Gmachy i muzeum zostały odbudowane przez miasto Antwerpię w latach 1947–1951^[2]. Ponowne otwarcie kompleksu nastąpiło 28 lipca 1951 roku^[2].

W 1951 roku w muzeum założono Stowarzyszenie Plantina, którego celem jest rozpowszechnianie wiedzy o drukarstwie i publikacjach flamandzkich^[2].

W 1980 roku w miejscu narożnego domu zniszczonego podczas bombardowania wzniesiono nowoczesny gmach z pomieszczeniami biurowymi^[2]. W 1993 roku, kiedy Antwerpia była Europejską Stolicą Kultury, w ogrodzie muzeum posadzono rośliny i zioła uprawiane ok. 1600 roku^[2]. 4 czerwca 1998 roku otwarto przeszklone audytorium, w którym zlokalizowano m.in. sale wykładowe dla Stowarzyszenie Plantina i pomieszczenia biurowe^[2]. W latach 2000–2002 odrestaurowano fasady historycznego dziedzińca^[2].

Muzeum obejmuje dom i pracownie rodziny Plantina i Moretusa i bibliotekę, w której przechowywana jest kolekcja 638 manuskryptów zapoczątkowana przez Plantina^[3][4]. W pracowniach wystawione są oryginalne prasy drukarskie Plantina, w tym dwie uznawane za najstarsze zachowane tego typu maszyny na świecie^[5]. Pracownia Plantina to jedyny zachowany do dziś warsztat drukarski z okresu renesansu i baroku^[6].

W zbiorach muzeum znajduje się również archiwum wydawnictwa Officina Plantiniana, które w 2001 roku zostały wpisane na międzynarodowa Listę UNESCO najbardziej wartościowych obiektów – Pamięć Świata (ang. Memory of the World)^[7].

W 2005 roku zabytkowy zespół obejmujący dom, pracownie i muzeum został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[6].