Marsz dziesięciu tysięcy – odwrót armii greckich najemników z Mezopotamii do Trapezuntu nad Morzem Czarnym w latach 401-400 p.n.e.

W czasie drugiej wojny peloponeskiej Persja stawała raz po stronie Sparty, raz po stronie Aten. Wygrana Sparty pozwoliła zakwitnąć oficjalnie przyjaźni. Kiedy więc perski satrapa Cyrus poprosił o zgodę na pobór najemników greckich do walki z buntownikami w Pizydii na terenie Azji Mniejszej, Sparta nie robiła przeszkód. Co więcej, pozbycie się bezrobotnych i skłonnych do burd żołnierzy było dla niej korzystne – stabilizowało sytuację wewnętrzną.

W głąb Mezopotamii ok. 13 tysięcy Greków wyruszyło z miejscowości Sardes. Ich bezpośrednim dowódcą był Klearchos, weteran wojny peloponeskiej, wytrawny dowódca pochodzący ze Sparty. Po mniej więcej półrocznym marszu w kierunku Babilonu okazało się, że Cyrus zbuntował się przeciwko swojemu bratu Artakserksesowi II, królowi Persji, i najemnicy nie mają być wykorzystani do pacyfikowania Pizydii, lecz do zagarnięcia tronu. Do konfrontacji doszło we wrześniu roku 401 p.n.e. pod Kunaksą. W rozstrzygającym starciu oddziały greckie zwyciężyły na swoim odcinku, ale cała bitwa skończyła się śmiercią Cyrusa. Możliwe, że do śmierci Cyrusa doszło z winy samego Klearchosa, który nie udzielił pomocy, gdyż prawdopodobnie zgodnie z tradycją, nie chciał opuścić swego stanowiska w obliczu wroga.

Armia Cyrusa rozproszyła się lub przyłączyła do wojsk Artakserksesa II, natomiast Grecy znaleźli się w trudnej sytuacji. Dalsza walka nie miała sensu, bo na zapłatę nie można było już liczyć. Co gorsza, wódz perski Tissafernes podstępnie zwabił i wymordował wszystkich wyższych dowódców greckich. Żołnierze pozbawieni wodzów znaleźli się w nieznanym sobie wrogim kraju, bez zaopatrzenia i daleko od ojczyzny. W takiej sytuacji nie pozostawało nic innego jak zorganizować się na nowo. Wybrano nowych dowódców (wśród nich był Ateńczyk Ksenofont) i około 10 tysięcy wojowników wyruszyło w drogę powrotną.

Podczas liczącej ok. 1000 mil drogi powrotnej Grecy, ścigani przez Persów i atakowani przez barbarzyńskie plemiona, wielokrotnie musieli wykazywać się męstwem i kunsztem wojennym. Przeszli przez góry Kurdystanu i Armenii, wzdłuż rzeki Tygrys, ostatecznie docierając do Trapezuntu (obecnie Trabzon w Turcji), najbliższego przyjaznego portu nad Morzem Czarnym. Po pięciu miesiącach marszu do greckiej kolonii dotarło ok. 9 tys. ocalałych Greków^[1]. Z Trapezuntu, już drogą morską, przedostali się do Chryzopola (obecnie Skutari) naprzeciw Bizancjum, gdzie zakończyła się wyprawa.

Wyprawa Greków zepsuła dobre stosunki między Spartą a Persją. Persowie zaczęli się domagać, zgodnie z umową, podporządkowania sobie miast greckich położonych na wybrzeżu Azji Mniejszej. Sparta odmówiła na to zgody. Wkrótce doszło więc do wojny, w której weterani wyprawy Cyrusa pod dowództwem spartańskiego króla Agesilaosa II mogli wykorzystać swoje doświadczenia i kolejny raz zmierzyć się z perskim przeciwnikiem.

Wyprawa wraz z wędrówką powrotną została szczegółowo opisana przez jednego z dowodzących odwrotem – Ksenofonta, w relacji zatytułowanej Anabaza. Wtórne źródło (znacznie skrócone) stanowią wiadomości zawarte w XIV księdze Biblioteki historycznej Diodora Sycylijskiego.

• Józef Wolski: Historia powszechna. Starożytność. Warszawa: PWN, 1979
• Piotr Głogowski: Wyprawa Cyrusa i odwrót Dziesięciu Tysięcy w przekazie Diodora (14.19–31; 37.1–4): Przekład i komentarz, Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae 28/1 (2018), ss. 5–32.
• Piotr Głogowski: Źródła Diodora do dziejów wyprawy Dziesięciu Tysięcy, Roczniki Humanistyczne 67.3 (2019), ss. 23-44.