Lech, Czech i Rus – legenda o trzech braciach: Lechu, Czechu i Rusie, którzy osiedli na zachodzie, południu oraz wschodzie i dali początek oddzielnym krajom zachodniosłowiańskim: Polsce, Czechom i wschodniosłowiańskiej Rusi^[1].

Dzisiaj symbolizują one braterstwo Słowian zachodnich i wschodnich, lecz również służyć miały pośrednio swoistej teorii o czeskiej praojczyźnie Słowian zamieszkujących Europę Środkową^[2].

Legenda zapisana została pierwszy raz po łacinie w tzw. Kronice polsko-węgierskiej, datowanej przez historyków na rok 1222. Jej treść obejmuje czasy sięgające X wieku; z lat panowania króla węgierskiego Władysława I Świętego^[3] . Kronika relacjonuje podróż trzech słowiańskich książąt: Czecha, Lecha i Rusa, którzy z terenów dawnej Chorwacji, gdzie znajdowało się słowiańskie państwo Karantania, udali się na północ i zapoczątkowali najpierw Państwo wielkomorawskie, a później nowe państwa słowiańskie: Czechy, Polskę oraz Ruś^[3] .

Legendę zanotowała także Kronika wielkopolska, powstała w II połowie XIII wieku^[4], najprawdopodobniej przed rokiem 1296. Według jej anonimowego autora bracia pochodzili z Panonii, skąd wyruszyli na północ, gdzie założyli państwa nazwane ich imionami^[5][6].

Gdy zaś (Lech) ze swoim potomstwem wędrował przez rozległe lasy, gdzie teraz istnieje królestwo polskie, przybywszy wreszcie do pewnego uroczego miejsca, gdzie były bardzo żyzne pola, wielka obfitość ryb i dzikiego zwierza, tamże rozbił swe namioty. A pragnąc tam zbudować pierwsze mieszkanie, aby zapewnić schronienie sobie i swoim rzekł „Zbudujmy gniazdo”! Stąd i owa miejscowość aż do dzisiaj zwie się Gniezno, to jest „budowanie gniazda”^[7].

Legenda wspomniana została także w XIV-wiecznej Kronice Dalimila, spisanej w języku czeskim. Zawarł ją również w XV wieku Jan Długosz w Kronikach Królestwa Polskiego.

Kronika wielkopolska opisuje trzech braci: Lecha, Czecha i Rusa, którzy zakładają trzy słowiańskie narody: Lechitów/Polaków, Czechów oraz Rusów/Rusinów^[8]. Czeska Kronika Dalimila opisuje dwóch braci: Lecha i Czecha^[9].

Jan Długosz przekształcił legendę z Kroniki wielkopolskiej, czyniąc Rusa jednym z potomków Lecha. Miał on odziedziczyć część kraju Lechitów, zwany od tej pory Rusią. Potomkiem Rusa według Długosza był germański wódz Odoaker^[10].

Do tych legendarnych wątków powracali w późniejszych opracowaniach pisarze polscy oraz czescy. Alois Jirásek opisał w 1894 legendę w książce „Staré pověsti české” gdzie dwóch braci, Czech i Lech, przybywa do Europy centralnej ze wschodu^[11].

Na Śląsku Cieszyńskim istnieje również bardzo podobna do legendy o Czechu, Lechu i Rusie regionalna legenda związana z założeniem miasta Cieszyn, w której występuje trzech braci: Bolko, Leszko i Cieszko – założyciele miasta.

Według Powieści minionych lat założycielem Kijowa był Kij, przywódca jednego z rodów Polan wschodnich. Miasto Kijów założył wraz z braćmi Szczekiem i Chorywem, którzy osiedli na trzech wzgórzach koło lasu, nazwanych ich imionami, gdzie żyli z łowów. Mieli także siostrę imieniem Łybedź. Później Kij miał wraz z drużyną chodzić do Carogrodu, gdzie służył jednemu z cesarzy i cieszył się jego szacunkiem.

Legenda podobna do podania o Kiju i jego braciach pojawia się już w źródłach ormiańskich z VI/VII wieku, autorstwa historyka Zobiego Glaki. Bohaterowie noszą tam imiona Kuar, Meltej i Chorean. Są oni synami hinduskich książąt i zakładają trzy miasta (przy czym Chorean w kraju nazwanym „Paluni”), nazywają je swoim imieniem, oraz stawiają idole na wzgórzu Krakeja, które ma dużo drzew i jest dobrym miejscem na łowy^[12]. Przypuszcza się, że wpływ na powstanie XII-wiecznej legendy Nestora miała istniejąca już opowieść ormiańskiego historyka^[13].

Przeczyłby jednak temu raczej fakt zanotowania w Chorwacji istnienia legendy łudząco podobnej do wersji zarówno czesko-polskiej, jak i kijowskiej. Bracia zwą się tam Czech, Leh i Mech (przy czym imiona czasem ulegają zmianie zależnie od miejsca) oraz mają siostrę, której imię jest nieznane. Zakładają oni trzy miasta i nazywają je swoim imieniem. Legenda została zanotowana po raz pierwszy w dziele Ivana Kristofora de Jordana pt. De originibus slavicis wydanym w 1745, wzmiankującym legendę o trzech braciach, którzy z winy swej siostry pokłócili się i rozeszli po świecie. Dokładniej zbadał ją chorwacki historyk Stjepan Krizin Sakač, porównujący zbieżności w legendach i wysuwający różne wnioski. Zwrócił on uwagę m.in. na imię siostry w wersji kijowskiej, które wywodzi się zazwyczaj od słowa „łabędź”, oraz zbieżności między armeńską nazwą wzgórza „Karap-et” (Łabędź-ica) i zestawiając je z chorwacką nazwą wzgórza „Krapina”. Także rdzenie imion braci oraz miejsc wykazują podobieństwa^[12].

• O Lechu, Czechu i Rusie, Czesław Janczarski, 1983
• O Lechu, Czechu i Rusie w Legendy polskie Wanda Chotomska
• Legenda o Lechu, Czechu i Rusie w opracowaniu Marty Berezowskiej

• Ryszard Grzesik: Żywot św. Stefana króla Węgier, czyli Kronika Węgiersko-polska. Warszawa: Wydawnictwo „DiG”, 2003. ISBN 83-7181-276-0.