Kitaj-gorod (ros. Китай-город) – historyczna dzielnica Moskwy, położona wewnątrz dawnego muru Kitajgorodskiego. Do miasta została przyłączona w latach 1536–1539 poprzez otoczenie jej obszaru murami obronnymi, dobudowanymi do Beklemiszewskiej i Arsenalnej baszty Kremla^[1]. Tzw. mur Kitajgorodski posiadał 13 baszt i 6 bram. W XIX i XX wieku został rozebrany; ostatnią oryginalną wieżę obronną wyburzono w 1930 roku.

W czasach sowieckich dzielnica została poważnie przebudowana: wyburzono pozostałości historycznej architektury, zastępując ją nowym budownictwem. Znajdował się tam m.in. kompleks obiektów Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Obecnie jest administracyjnym, kulturalnym i biznesowym centrum Moskwy. Obejmuje ulice: Nikolską, Iljinka, Warwarka, a także obszar Zarjadja; jest częścią rejonu twerskiego miasta stołecznego Moskwy.

Kitaj-gorod zaczyna się od placu Czerwonego, graniczy na północy z Ochotnym Rjadem, placem Teatralnym i Bramą Teatralną, na wschodzie z placami Łubiańskim i Starym, od południa z rzeką Moskwą. Po zmianie nazwy stacji moskiewskiego metra Płoszczad’ Nogina na Kitaj-gorod w 1990 roku sąsiednie dzielnice Białego Grodu są czasami błędnie określane jako Kitaj-gorod^[2][3][4].

Nazwa Kitaj-gorod przywodzi na myśl rosyjskie słowo Kitaj (ros. Китай), oznaczające Chiny. Stąd najpopularniejsza wersja pochodzenia nazwy mówi o handlowej funkcji tej części miasta, w której sprzedawano towary z rozmaitych krajów, w tym z Państwa Środka^[5].

Według innej wersji nazwa tego obszaru pochodzi od staroruskiego słowa kita (ros. кита), oznaczającego metodę pionowego wiązania pionowo wbijanych słupów, które były używane przy budowie fortyfikacji^[5][6] . Według Słownika języka rosyjskiego XI-XVII wieku słowo kita oznacza coś splecionego, zawiązanego w kłębek, w warkocz^[7]. Z tym rosyjskim słowem wiążą się także: włoskie słowo citta (skrót od cittadelle – cytadela, fortyfikacja) i tureckie katai (miasto, twierdza)^[8] czy też angielskie city – centrum miasta. Istnieje też wersja, że wcześniej ta część miasta nazywana była Nowym lub Innym miastem, a od końca XVI wieku przybrała nazwę Średniego miasta lub Kitaj-gorodu, gdyż słowo „kitaj” po tatarsku oznacza środek^[9].

Rosyjski pisarz i dziennikarz Władimir Giljarowski w swojej książce Moskwa i moskwicze, a także wielu historyków wskazuje na pochodzenie nazwy od Kitajgrodu na Podolu; prawdopodobnie używano jej dla określenia części miasta Moskwy z uwagi na matkę Iwana Groźnego Helenę Glińską (pochodzenia turecko-tatarskiego) jako nawiązanie do jej ojczyzny^[10]. Kitaj-gorodem w późniejszych czasach była nazywana również posadowa część miasta Pronsk, co może być spowodowane przebudową tamtejszej twierdzy przez tego samego architekta, który zbudował moskiewski Kitaj-gorod – Pietroka Małego^[11].

Ilja Kondratiew przytoczył inną wersję pochodzenia nazwy, a mianowicie, ta część miasta miała być od dawna nazywana Chinami, ponieważ zwykli ludzie kojarzyli z tą nazwą rynek światowy, a każda tkanina produkcji zagranicznej nazywana była „chińską” z uwagi na dobre stosunki handlowe Moskwy z Chinami^[10].

W 1394 roku, w oczekiwaniu na inwazję Tamerlana, pospiesznie wykopano rów wokół posad wzdłuż linii obecnych ulic Bolszoj Czerkaskiej, Władimirskiej i Pskowskiej. Przez ponad sto lat była to jedyna obrona posad. W czasach Heleny Glińskiej postanowiono zbudować murowane fortyfikacje. 20 maja 1534 roku rozpoczęto przekopywanie nowej fosy, która chroniła już większy obszar, a w pracach brali udział wszyscy mieszkańcy Moskwy, z wyjątkiem najbogatszej szlachty i mieszkańców dworu carskiego^[5].

Rok później, 16 maja 1535 roku odbyło się uroczyste wmurowanie kamiennia węgielnego pod mur Kitajgorodski, a pierwsze kamienie pod fundament położył metropolita Daniel. Budowę muru nadzorował włoski architekt Pietrok Mały, który zbudował go zgodnie z najnowszymi osiągnięciami ówczesnej sztuki fortyfikacyjnej, pamiętając o miejscu dla coraz lepiej rozwijającej się artylerii, co jest szczególnie uderzające w porównaniu z fortyfikacjami Kremla: mury Kitaj-gorodu były niższe, ale grubsze, z witrynami przeznaczonymi na lawety^[5].

Mur ukończony w 1538 roku miał długość 2567 metrów i posiadał 12 baszt^[12]. Początkowo wybudowano cztery bramy noszące nazwy: Sretyńska (od początku XVII wieku nazywano ją Nikolską), Troicka (ustanowiona pod koniec XVII wieku), Wszystkich Świętych (od XVII wieku Warwarska) i Kosmodiemianska (ustanowiona do 1616). Pierwsza wzmianka o Bramie Iljinskiej pochodzi z 1583 roku. W 1692 wyburzono Bramę Nikolską w związku z budową pobliskiej cerkwi Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej; zamiast tego w murze obok wieży wybito bramę, która otrzymała od świątyni nazwę Włodzimierskiej. Później Bramą Nikolską (albo Nowo-Nikolską) zaczęto nazywać bramę na ulicę Małą Czerkaską^[13].

Na placu Czerwonym znajdowały się podwójne bramy – Spasska od południa i Woskriesnieńska (Zmartwychwstania) od północy. Tę ostatnią nazywano też Iwerską, przez dobudowaną do niej kaplicę Matki Boskiej Iwerskiej (1669)^[14].

W XVIII–XIX wieku, dla wygody moskwiczów, przełamano kilka bram przez mur, który stracił swoje dawne znaczenie obronne. Najbardziej znani z nich to Tretiakowscy. Fragmenty muru Kitajgorodskiego przylegające do muru Kremla rozebrano na początku XIX wieku^[15].

Mur Kitajgorodski został (poza małymi odcinkami) rozebrany w 1934 roku. Obecnie z historycznych fortyfikacji pozostały tylko fragmenty muru na placu Rewolucji i wzdłuż przejścia Kitajgorodskiego, a także fragment fundamentu Baszty Warwarskiej z białego kamienia w podziemnym przejściu stacji metra Kitaj-gorod. W połowie lat 90. odbudowano Bramę Zmartwychwstania i pojedyncze odcinki muru w rejonie placu Teatralnego i Bramy Tretiakowskiej, choć nie do końca w takiej formie, jaką miały one przed rozbiórką^[16].

Panorama Kitaj-gorodu, 1887. Widok od Baszty Iljińskiej (L) do Warwaskiej (P). Pomiędzy nimi znajduje się Baszta Mnogogrannaja, cerkiew św. Mikołaja, cerkiew Trójcy Świętej i wieża Komendy Miejskiej Policji

Kitaj-gorod, położony w bezpośrednim sąsiedztwie Kremla, jest najstarszą dzielnicą Moskwy (dotyczy to zwłaszcza Zariadja), pierwotnie zwaną Wielką Posadą^[5]. Część posady znajdowała się na terenie obecnego Kremla, jednak po rozbudowie Kremla za czasów Iwana Kality i Dymitra Dońskiego została stamtąd wyparta, w wyniku czego posada rozrosła się w kierunku wschodnim, na prawie cały obszar dzisiejszego Kitaj-gorodu^[17].

W XVI wieku, wraz z przesiedleniem szlachty z Kremla, Kitaj-gorod zaczął nabierać coraz bardziej cech dzielnicy arystokratycznej. Kupcy przenieśli się na Zamoskworieczje, a rzemieślnicy do zalanych wodą i przez to nieatrakcyjnych dla szlachty obszarów Zariadja. Iwan Groźny eksmitował bojarów i szlachtę z Kitaj-gorodu i kazał tam osiedlić się kupcom, ale po jego śmierci najwyraźniej kupcy zostali ponownie wyparci przez bojarów i szlachtę, do których pod koniec XVII wieku dołączyli urzędnicy z przeniesieni tutaj z Kremla^[18].

Podczas wojny polsko-rosyjskiej 1609–1618 (tzw. wojny moskiewskiej) po zwycięstwie w bitwie pod Kłuszynem, w 1610 roku dzielnica została obsadzona przez polskich żołnierzy z pułku Aleksandra Zborowskiego^[19]. Jesienią 1612 roku polski garnizon Kitaj-gorodu skapitulował przed prowadzącymi oblężenie wojskami moskiewskimi^[20].

Spis z 1701 roku wykazał 272 dziedzińce w Kitaj-gorodzie, z których 152 należały do duchowieństwa, 54 do bojarów i szlachty, 24 do urzędników, 6 do pracowników dworu, 29 do kupców, 6 do pracowników miejskich i 1 do chłopa pańszczyźnianego. Średnia wielkość podwórka wynosiła 1100 m². Ponieważ jednak centrum moskiewskiego handlu – Gostinnyj Dwor i Torgowyje Rjady – znajdowało się w Kitaj-gorodzie, w XVIII–XIX wieku ponownie obszar ten nabrał charakteru dzielnicy kupieckiej. W XIX wieku był to teren dużych hurtowni; zbudowano tu giełdę miejską, zaczęły pojawiać się banki i urzędy; na początku XX wieku Kitaj-gorod zyskał reputację „moskiewskiego City”^[21].

W Kitaj-gorodzie jeszcze przed reformami Piotra Wielkiego znajdował się główny ośrodek drukarstwa rosyjskiego (typografia synodalna na Nikolskiej)^[22] i oświaty (szkoła monasteru Zaikonospasskiego, później Akademia Słowiańsko-Grecko-Łacińska, tamże)^[23] ; w czasach Elżbiety mieścił się tu uniwersytet (budynek Ziemskiego Prikazu, na terenie obecnego Państwowego Muzeum Historycznego)^[24]. W ostatnich przedrewolucyjnych dziesięcioleciach słynna na całą Moskwę stała się restauracja Słowjanskij Bazar na Nikolskiej^[25].

W czasach sowieckich Kitaj-gorod zamienił się w obszar koncentracji instytucji partyjnych i państwowych, w tym kompleksu budynków KC KPZR (a obecnie Administracji Prezydenta Rosji). Jesienią 2011 roku wokół tych budynków zaczęto stawiać ogrodzenie, co wzbudziło obawy Archnadzora i moskiewskiego sektora turystycznego o ograniczenie dostępu do zabytków Kitaj-gorodu po zakończeniu dnia pracy administracji o godzinie 17:00. Według funkcjonariuszy Federalnej Służby Bezpieczeństwa ogrodzenie „będzie stanowić swego rodzaju symboliczne nawiązanie do muru Kitajgorodskiego”^[26].

• Sobór Wasyla Błogosławionego
• Gosudarstwiennyj Uniwiersalnyj Magazin
• Sobór Kazańskiej Ikony Matki Bożej
• Cerkiew Trójcy Świętej
• Monaster Objawienia Pańskiego
• Kaplica Iwerska
• Państwowe Muzeum Historyczne
• Brama Zmartwychwstania
• Hotel Metropol

• И. Л. Бусева-Давыдова, М. В. Астафьева-Длугач, М. И. Нащокина: Москва: Архитектурный путеводитель. Москва: Стройиздат, 1997. ISBN 5-274-01624-3. (ros.).
• И.А. Воротникова, В.М. Неделин: Кремли, крепости и укрепленные монастыри Русского государства XV-XVII веков. Москва: БуксМАрт, 2012, seria: Крепости Центральной России. ISBN 978-5-906190-01-7. (ros.).
• Кондратьев И.К.И. К. Кондратьев И.К.И. (red.), Седая старина Москвы, Москва: Воениздат, 1997, ISBN 5-203-01664-X  (ros.).
• Владимир МихайловичВ.М. Котляков Владимир МихайловичВ.М. (red.), Китай-город // Словарь современных географических названий, Екатеринбург: У-Фактория, 2006  (ros.).
• Константин Петрович Михайлов: Москва, которую мы потеряли. Москва: Яуза Эксмо, 2010. ISBN 978-5-699-43721-4. (ros.).
• Константин Петрович Михайлов: Москва погибшая, 1917—2007. Москва: Яуза Эксмо, 2007. (ros.).
• Мотрошилова Н.М.Н. В. Мотрошилова Н.М.Н., Парамонов А.П.А. А. Парамонов А.П.А., Петровская Е.П.Е. В. Петровская Е.П.Е. (red.), Мераб Мамардашвили: "Быть философом – это судьба..." Материалы Международной конференции "Мераб Мамардашвили: вклад в развитие философии и культуры". Москва, 9–11 декабря 2010 г., Москва: Прогресс-Традиция, 2013, ISBN 978-5-89826-333-1  (ros.).
• С. К. Смирнов: История Московской славяно-греко-латинской академии. Москва: типография В. Готье, 1985. (ros.).
• И. Стеллецкий: Китайгородская стена. Москва: тип. Рус. т-ва печ. и изд. дела, 1914. (ros.).
• Е. К. Сысоева, П. Б. Терентьев: ЗДАНИЯ Московского университета // Императорский Московский университет: 1755—1917: энциклопедический словарь. составители А. Ю. Андреев, Д. А. Цыганков. Москва: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2010. ISBN 978-5-8243-1429-8. (ros.).
• С. Шмидт: Москва. Энциклопедия. Москва: Большая российская энциклопедия, 1997. (ros.).