Kinematografia armeńska – ogół produkcji i dystrybucji filmowej na terytorium Armenii.

Pierwsze zdjęcia filmowe na terytorium Armenii wykonano w 1907 roku (był to pogrzeb katolikosa Mkrticza Chrimiana)^[1]. W czasie I wojny światowej nagrywano głównie walki na Kaukazie oraz ucieczkę ludności ormiańskiej po ludobójstwie^[2]. W 1923 roku utworzono organizację Goskino, a wraz z nim laboratorium filmowe. Na jego bazie w 1928 roku powstało studio filmowe Armenkino, które w 1938 roku przemianowano na Erywańskie studio kinowe (Ере­ван­ская ки­но­сту­дия), a w 1957 roku na Armenfilm^[1].

Pierwszym filmem powstałym na terenie Armenii był dokument Chorhrdajin Hajastan z 1924 roku, natomiast pierwszym filmem fabularnym był Namus w reżyserii Amo-Beka Nazarowa (1925)^[3]. Wyróżniał się on nowatorskim montażem i wysokim poziomem gry aktorskiej. W kolejnych latach do najważniejszych filmów zaliczały się m.in. Zare (1927), Chas-Pusz (1928) Nazarowa, Kikos Patwakana Barchudariana (1931) i Gikor Amasiego Martirosjana^[4]. Nazarow nakręcił również pierwszy film dźwiękowy – Pepo (1935)^[1]. W 1938 roku powstał natomiast pierwszy ormiański film animowany w reżyserii Lwa Atamanowa^[1]. Lata 1933–1939 były trudnym okresem dla kinematografii armeńskiej ze względu na prześladowania twórców inspirowane przez Berię. Większość filmów z tego okresu to produkcje o tematyce rewolucyjnej^[5]. Wśród nich warto wyróżnić Zangezur Nazarowa (1938)^[4]. W 1940 roku powstała komedia Ludzie z naszego kołchozu Artaszeca Aj-Artiana(inne języki), która nie przedstawiała, zdaniem Jerzego Toeplitza, walorów artystycznych, a także film Niewzruszona przyjaźń Barchaduriana, dotyczący współpracy armeńskiego i azerbejdżańskiego kołchozu^[5]. Najdonioślejszym filmem lat 40. był epos historyczny Dawid-bek Amo-Beka Nazarowa (1944)^[6].

Kryzys armeńskiej kinematografii trwał do połowy lat 50.^[1] Wówczas swoje filmy zaczął tworzyć Erazm Karamian, kontynuator tradycji Nazarowa, który wyreżyserował m.in. Urwakannere heranum en lerneric (1955), Ampropi arahetow (1956), Kamo znany osobiście (1958), Kamo – niebezpieczna misja (1965)^[1], a także tacy reżyserzy, jak Lewon Isahakian, Grigor Melik-Awakian^[6] czy Wagarsz Wagarszian^[4]. Powstały wówczas również takie filmy, jak Tajemnica górskiego jeziora (1954) czy Woske clik (1955), które poruszały tematy codzienne^[7].

W latach 60. tematyka dzieł zróżnicowała się, zaczęto akcentować odmienność kultury ormiańskiej, powstawały również pierwsze dramaty psychologiczne, tworzone m.in. przez Frunze Dowlatiana i Henrika Maliana^[2]. W tym czasie popularność na terenie ZSRR zdobywali też ormiańscy aktorzy, np. Frunzik Mykyrtczian czy Armen Dżigarchanian^[2]. Za najważniejsze dzieła armeńskiej kinematografii w tym okresie uważane są takie filmy, jak Dzień dobry, to ja! Dowlatiana (1966), który został zaprezentowany w konkursie głównym na 19. MFF w Cannes, Trójkąt Henrika Maliana (1967) oraz Barwy granatu Siergieja Paradżanowa (1968)^[1], będący syntezą kultury ormiańskiej^[2]. Znalazł się on również na liście 10 najlepszych filmów roku 1982^[a] wg miesięcznika "Cahiers du cinéma"^[8] i zdobył uznanie m.in. Andrieja Tarkowskiego^[9]. Ponownie popularnością cieszyły się również filmy dokumentalne. Wśród ich reżyserów warto wymienić Rubena Geworkianca, Arę Wahuniego i Artawazda Pelesziana, twórcę m.in. Menq (1969) i Pór roku (1975)^[1]. W latach 70. i 80. można wyróżnić takich twórców, jak Arnold Agababow^[2] (Tam za siedmioma górami, 1980)^[6], Karen Geworkian, Albert Mykyrtczian^[2] (Dobra połowa życia, 1979)^[6], Edmond Keosajan, Lewon Grigorian i Nerses Howhannisjan^[1]. Swoje filmy wciąż tworzyli także Malian, np. My i nasze góry (1970), Arjak (1972) i Nahapet (1977) oraz Frunze Dowlatian, np. Kronika erewańskich dni (1974) i Żyjcie długo (1980)^[6]. Na przełomie lat 80. i 90. tworzyli Suren Babajan („Trzynasty apostoł”, 1987), Harutiun Chaczatrian, Wigen Czaldranian i Mikajel Dowlatian^[1].

Ormianie tworzyli również filmy poza granicami Armenii. W Iranie, pierwszym filmem fabularnym był nakręcony przez Ormianina Owanesa Ohaniana Abi o Rabi (1931)^[10]. Reżyserowie ormiańskiego pochodzenia działali także w Rosji (Karen Szachnazarow), Francji (Henri Verneuil) i USA (Rouben Mamoulian)^[3].

W 2010 roku w Erywaniu otwarto aleję gwiazd armeńskiego filmu^[11]. W 2019 roku Zgromadzenie Narodowe ustanowiło 16 kwietnia dniem kina ormiańskiego. W 2020 roku jego obchody nie odbyły się z powodu pandemii COVID-19, jednakże rok później po raz pierwszy zostały one zorganizowane^[12].

Uwagi