Karol Potkański

ok. 1905
Państwo działania	Austro-Węgry
Data i miejsce urodzenia	16 kwietnia 1861 Prędocinek (Radom)
Data i miejsce śmierci	16 sierpnia 1907 Kraków
profesor
Specjalność: historia krajów słowiańskich
Alma Mater	Uniwersytet Jagielloński
Profesura	1 września 1902
Nauczyciel akademicki
Instytut	Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego
Katedra	Historii Krajów Słowiańskich
Stanowisko	profesor
Okres zatrudn.	1902–1907
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach

Jan Nepomucen Karol Potkański^[a] h. Brochwicz (ur. 16 kwietnia 1861 w Prędocinku, zm. 16 sierpnia 1907 w Krakowie) – historyk i etnograf, radomianista, taternik i alpinista, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Po śmierci rodziców wychowaniem Karola zajęła się Karolina z Bukowieckich Malczewska, właścicielka Prędocinka i wuj Julian Malczewski, urzędnik Radomskiego Towarzystwa Kredytowego, ojciec Jacka Malczewskiego. Otrzymał staranne wychowanie, a także i przygotowanie do późniejszych studiów historycznych. Z powodu słabego zdrowia do 15 roku życia przebywał w Prędocinku, potem w Krakowie, gdzie wstąpił na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Karol Potkański studiował nauki humanistyczne, lecz nie ukończył Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W 1883 przebywając w podradomskim Prędocinku, rozpoczął poszukiwania naukowe w archiwum radomskim, a następnie kaliskim i warszawskim, których efektem, min., było opracowanie rozprawy naukowej Zapiski herbowe z dawnych ksiąg radomskich i piotrkowskich, ogłoszonej w III tomie Archiwum Komisji Historycznej i zebranie materiałów, które posłużyły do przedstawienia biogramu rodu Potkańskich Potkańscy herbu Brochwicz zamieszczonego w Złotej księdze szlachty polskiej^[1] Teodora Żychlińskiego.

Od 1902 profesor historii krajów austriackich Uniwersytetu Jagiellońskiego, od 1904 członek Akademii Umiejętności. Zajmował się głównie badaniem stosunków społeczno-gospodarczych średniowiecza zarówno w Polsce, jak i na całej Słowiańszczyźnie, a także zagadnieniami pierwotnego osadnictwa, m.in. na Podhalu. Jako jeden z pierwszych naukowców polskich posiłkował się w badaniach historycznych innymi naukami, między innymi etnografią. Był ponadto prezesem Polskiej Sztuki Stosowanej oraz redaktorem kwartalnika Lud^[2].

Do Zakopanego przyjeżdżał od 1877, utrzymując rozległe kontakty z całą zakopiańska elitą intelektualną. Był gorącym entuzjastą gór i góralszczyzny. Żywo zainteresowany propagowaniem „stylu zakopiańskiego” jako jeden z pierwszych zamówił sobie „góralskie” meble^[2]. W 1890 dokonał, wraz z Klimkiem Bachledą, pierwszego zimowego wejscia na Kasprowy Wierch

Należał do wybitnych taterników końca XIX wieku. Wraz z przewodnikami zdobył jako pierwszy Cubrynę (1884), Mały Ganek (1892), a także jako drugi wszedł na Mnicha (1887). W zimie dokonał pierwszych wejść na Krzyżne (1894), Kasprowy Wierch (z Klimkiem Bachledą, 1890^[3]) i Czerwone Wierchy^[4]. Podróżował również po Alpach^[2]. W 1884 lub 1885 r. wraz z Ludwikiem Chałubińskim zdobyli tam, jako pierwsi Polacy, m. in. Aletschhorn (4192 m n.p.m.)^[5].

W ostatnich latach życia chorował^[6]. Został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w pasie 48^[7]. Przyczyną jego przedwczesnej śmierci była anemia złośliwa (ponadto mediewistę trapiły stale stany psychotyczne). Ponieważ nie miał rodziny, koszty budowy grobowca sfinansował Henryk Sienkiewicz^[8].

Stanisław Witkiewicz utrwalił jego wizerunek w swojej książce Na przełęczy (również w rysunku), zaś Jacek Malczewski - w znanym portrecie^[2].

• 1895a: Studia nad osadnictwem Polski w wiekach średnich.
• 1895b: Postrzyżyny u Słowian i Germanów. Kraków: AU.
• 1897:   Lachowie i Lechici. „Rozprawy Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności w Krakowie”. R. 27. brak numeru strony
• 1898:   Kraków przed Piastami. „Rozprawy Wydziału Historyczno–Filozoficznego Akademii Umiejętności w Krakowie”. R. 35. brak numeru strony
• 1900:   Granice biskupstwa krakowskiego. Kraków: nakł. aut.
• 1902:   O pochodzeniu Słowian: Kilka uwag z powodu książki prof. Niederlego p.t. „O pochodzeniu Słowian” i pierwszego tomu „Starożytności Slowiańskich” tegoż autora. „Kwartalnik Historyczny”. R. 16. s. 244–246. 
• 1905:   O pochodzeniu wsi polskiej. [Warszawa] – Lwów: Gebethner i Wolff.
• 1922–1924: Pisma pośmiertne. Jan Stanisław Bystroń, Władysław Kowalenko (oprac.); Franciszek Bujak (przedm.). T. 1–3. Poznań – Kraków: PTPN – PAU. Wyd. 2: 2004: –. Jan Maria Piskorski (posł.). Poznań: PTPN.
• 1965:   Lechici, Polanie, Polska: Wybór pism. Gerard Labuda (oprac.). Warszawa: PWN.
• 1997:   Puszcza Radomska: Studium osadnicze. Stanisław Zieliński (oprac.). Radom: Fundacja Kultury Jana Kochanowskiego.

• Henryk Barycz. Karol Potkański i Helena Modrzejewska: W siedemdziesięciolecie zgonu znakomitego historyka. „Rocznik Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Krakowie”. T. 24, s. 89–108, 1978. 
• Marek Cetwiński: Karol Potkański (1861–1907). W: Mediewiści. Jerzy Strzelczyk (red.). T. 5. Poznań: Wyd. UAM, 2017, s. 145–152. ISBN 978-83-65663-54-2.
• Maria Dembińska: Karol Potkański jako historyk pierwotnego osadnictwa na tle badań Puszczy Kurpiowskiej. W: Kurpie: Puszcza Zielona. Anna Kutrzeba-Pojnarowa (red.). T. 1. Warszawa: IHKM PAN, 1962, s. 101–119.
• Andrzej Kobak: „Wspomnienia wstecz”: Karol Potkański we wspomnieniach Franciszka Bujaka. W: Historia i pamięć: Studia i szkice historiograficzne. Jolanta Kulbuszewska; Rafał Stobiecki (red.). Łódź: Wyd. UŁ, 2016, s. 55–69. ISBN 978-83-8088-412-0.
• Andrzej Kobak: Karol Potkański w życiu i nauce (1861–1907): Między tradycją a modernizacją. Łódź: Wyd. UŁ, 2021. ISBN 978-83-8220-590-9.
• Henryk Sienkiewicz: Listy. Maria Bokszczanin (oprac.). T. 3: Karol Potkański – Artur Sienkiewicz. Cz. 3. Warszawa: PIW, 2007. ISBN 978-83-06-03066-2.