Kampania kaukaska

I wojna światowa
Rosyjskie okopy pod Sarıkamış
Czas	29 października 1914 – 30 października 1918
Miejsce	Wyżyna Armeńska, Kaukaz Południowy
Wynik	traktat brzeski, traktat w Poti, traktat w Batumi, traktat w Sèvres
Strony konfliktu
1914–1917:  Imperium Rosyjskie 1918:  Demokratyczna Republika Armenii  Wielka Brytania Dyktatura Środkowokaukaska  Imperium Osmańskie 1918:  Demokratyczna Republika Azerbejdżanu  Cesarstwo Niemieckie  Gruzja
Dowódcy
Mikołaj II Romanow † Enwer Pasza
Położenie na mapie świata miejsce bitwy
39°42′00,0000″N 44°18′00,0000″E/39,700000 44,300000
Multimedia w Wikimedia Commons

Kampania kaukaska – działania wojenne prowadzone głównie przez siły Imperium Osmańskiego i Imperium Rosyjskiego w czasie I wojny światowej, w latach 1914–1918.

Zobowiązania sojusznicze między Imperium Osmańskim, Niemcami i Austro-Węgrami na wypadek wojny w Europie zostały ustanowione tajnym porozumieniem niemiecko-tureckim z 2 sierpnia 1914 roku. Pomimo deklarowanej mobilizacji armii i marynarki wojennej, prowadzonej przy aktywnym wsparciu niemieckiej misji wojskowej, Imperium Osmańskie przez kilka miesięcy unikało przystąpienia do wojny. Rosja wypowiedziała mu wojnę dopiero po zbrojnej prowokacji – ataku tureckich statków na rosyjskie porty na Morzu Czarnym – który miał miejsce 16 października^?/29 października 1914 roku^[1].

W początkowym okresie działań wojennych główną siłą Turków na froncie kaukaskim była 3 Armia, której siłę szacuje się na 150–190 tys. żołnierzy^[2]. Oprócz tego istniały również formacje kurdyjskiej kawalerii nieregularnej (tzw. hamidiye)^[3]. Po stronie rosyjskiej do walki przystąpiła około 170-tysięczna Armia Kaukaska^[4].

Istotne znaczenie dla przebiegu wojny miała obecność w strefie walk i okolicznych rejonach ludności chrześcijańskiej (Ormianie, Grecy i Asyryjczycy), w których „lojalność” „wątpiły” władze tureckie. W końcowej fazie wojny ormiańskie formacje ochotnicze, pozostające pod silnym wpływem obu partii politycznych („dasznacy” i „hunczacy”) oraz zwolenników zjednoczenia ziem ormiańskich w państwie rosyjskim, uzyskały spore znaczenie^[5]. Po stronie wojsk rosyjskich walczły także oddziały jezydzkie i asyryjskie.

Początkowo front biegł wzdłuż granicy rosyjsko-tureckiej od Morza Czarnego przez jezioro Wan do jeziora Urmia, ale później działania wojenne rozprzestrzeniły się także na terytorium Persji. Walki toczyły się w trudnym, górzystym terenie i surowym klimacie, na terenach o słabo rozwiniętych liniach komunikacyjnych^[6][7].

Do końca 1914 roku Armii Kaukaskiej udało się pokrzyżować plany Imperium Osmańskiego dotyczące zajęcia rosyjskiego Zakaukazia i przenieść działania wojenne na terytorium Turcji^[8][9][10]. Główną rolę w tym odegrała zwycięska bitwa pod Sarıkamış. W tym samym okresie doszło do najazdu wojsk rosyjskich, tureckich i anglo-indyjskich na terytorium Persji w ramach kampanii perskiej^[11].

W 1915 roku armii rosyjskiej udało się przedostać w głąb terytorium Turcji, umacniając tym samym swoją pozycję na froncie kaukaskim. Główne walki toczyły się pod Wan, Manzikertem^[12], Alaszkertem^[13] i Keprikei^[14].

Działania militarne 1916 roku doprowadziły do dalszego posuwania się wojsk rosyjskich w głąb terytorium osmańskiego, któremu towarzyszyło zajęcie dużych miast tureckich: Erzurum, Wan, Trabzonu, Arsingi, Muş i Bitlis^[15][16]. Na terenach „tureckiej Armenii” zajętych przez wojska rosyjskie została ustanowiona cywilna władza okupacyjna: Administracja Zachodniej Armenii^[17].

Rewolucja lutowa, która miała miejsce w Rosji w 1917 roku, doprowadziła do masowej dezercji żołnierzy i utraty zdolności bojowej armii rosyjskiej^[18]. W wyniku kontrofensywy armii tureckiej wilajet Bitlis przeszedł ponownie pod jej kontrolę aż do miast Muş. Rząd bolszewicki, który doszedł do władzy w Rosji w wyniku rewolucji październikowej, ogłosił wycofanie się z wojny i zaprosił państwa centralne do rozpoczęcia negocjacji pokojowych. W grudniu 1917 roku na froncie kaukaskim podpisano tymczasowy rozejm^[19].

Na początku 1918 roku armia rosyjska została prawie całkowicie wycofana z frontu kaukaskiego. Wojska tureckie, którym stawiały opór już jedynie rozproszone elementy Ochotniczego Korpusu Ormiańskiego, przeszły do ofensywy i zajęły Arsingę^[20], Trabzon^[21] i Erzurum^[22]. Wraz z odbiciem Erzurum Turcy faktycznie odzyskali kontrolę nad całą wschodnią Anatolią, wychodząc na granicę z 1914 roku^[23][24].

Oficjalnie Front Kaukaski przestał istnieć w marcu 1918 roku w związku z podpisaniem przez Rosyjską FSRR traktatu pokojowego z państwami centralnymi. Obwód batumski i karski znalazły się pod kontrolą wojsk tureckich^[25].

W tym okresie Imperium Osmańskie prowadziło negocjacje pokojowe w Trabzonie i Batumi, najpierw z Komisariatem Zakaukaskim i Zakaukaską Demokratyczną Republiką Federalną^[26], a później z niezależnymi Gruzją, Azerbejdżanem i Armenią^[27].

Pod koniec I wojny światowej zawarto rozejm w Mudros pomiędzy Imperium Osmańskim a państwami Ententy, a później podpisano traktat pokojowy z Sèvres^[28]. Do 1922 roku ruch narodowy, kierowany przez Mustafę Kemala Atatürka, odniósł całkowite zwycięstwo nad wszystkimi obcymi siłami zbrojnymi na terytorium Turcji, w wyniku czego podpisano rozejm w Mudanya, a w lipcu 1923 roku zawarto z Ententą traktat pokojowy z Lozanny, uznający niepodległość Turcji w jej obecnych granicach^[28].

Działaniom wojennym na froncie kaukaskim towarzyszyło gwałtowne zaostrzenie stosunków międzywyznaniowych i międzyetnicznych na wschodnich terach Imperium Osmańskiego, czego skutkiem była zarówno zorganizowana przez władze tureckie masowa zagłada (deportacje, ludobójstwo) ludności chrześcijańskiej (ludobójstwo Ormian^[29][30], Asyryjczyków^[31], Greków pontyjskich)^[32], a także czystki etniczne ludności muzułmańskiej dokonywane przez wojska rosyjskie i ormiańskie formacje wojskowe^[33].

• Taner Akçam: İnsan Hakları ve Ermeni sorunu: İttihat ve Terakki'den Kurtuluş Savaşı'na. İstanbul: İmge Kitabevi, 1999. ISBN 978-9755332468. (ang.).
• Taner Akçam: A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. Metropolitan Books, 2007. ISBN 1-4668-3212-6. (ang.).
• William Edward David Allen, Pavel Pavlovich Muratoff: Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border. 1828—1921. Cambridge: Cambridge University Press, 1953. ISBN 978-1-108-01335-2. (ang.).
• Kaveh Farrokh: Iran at War 1500—1988. Oxford: Osprey Publishing, 2011. ISBN 978-1846034916. (ang.).
• Mark Levene: The Crisis of Genocide. Devastation: The European Rimlands 1912-1938. T. Vol.1. Oxford: Oxford University Press, 2013. ISBN 978-0-19-968303-1. (ang.).
• Michael A. Reynolds: Shattering Empires. The Clash and Collapse of the Ottoman and Russian Empires, 1908–1918. Cambridge: Cambridge University Press, 2011. ISBN 978-0-521-14916-7. (ang.).
• Eugene Rogan: The Fall of the Ottomans The Great War in the Middle East. New York: Basic Books, 2015. ISBN 978-0-465-02307-3. (ang.).
• Аслан Хусейнович Абашидзе: Аджария: история, дипломатия, международное право. Москва: РАУ-Университет, 1998. ISBN 5-86014-116-5. (ros.).
• О. Р. Айрапетов: Участие Российской империи в Первой мировой войне (1914–1917). 1914 год. Начало. Москва: Кучково поле, 2014. ISBN 978-5-9950-0402-8. (ros.).
• О. Р. Айрапетов: Участие Российской империи в Первой мировой войне (1914–1917). 1916 год. Сверхнапряжение. Москва: Кучково поле, 2016. ISBN 978-5-9950-0479-0. (ros.).
• Ашот Осипович Арутюнян: Кавказский фронт 1914 - 1917 гг.. Ереван: Айастан, 1971. (ros.).
• Андрей Медардович Зайончковский: Первая мировая война. Санкт-Петербург: Полигон, 2000. ISBN 5-89173-082-0. (ros.).
• Антон Антонович Керсновский: Борьба на Кавказе // История Русской армии: в 4-х томах. T. Т. 4:1915—1917. Москва: Голос, 1994. ISBN 5-7117-0014-6. (ros.).
• Н. Г. Киреев: История Турции. XX век. Москва: Крафт+ ИВ РАН, 2007. ISBN 978-5-89282-292-3. (ros.).
• Николай Георгиевич Корсун: Первая мировая война на Кавказском фронте. Москва: Воениздат НКО СССР, 1946. (ros.).
• Е. В. Масловский: Мировая война на кавказском фронте, 1914—1917 г.: стратегический очерк. Москва: Вече, 2015. ISBN 978-5-4444-1754-6. (ros.).
• В. В. Михайлов. К вопросу политической ситуации в Закавказье на заключительном этапе первой мировой войны. „Вестник Санкт-Петербургского Университета”. № 2 (вып. 4), 2006. Санкт-Петербург. (ros.). 
• В. М. Муханов: Грузинская Демократическая Республика. Москва: МГИМО МИД России, 2018. ISBN 978-5-9228-1832-2. (ros.).
• Е. Саркисян. Из истории турецкой интервенции в Закавказье в 1918 году. „Известия Академии наук Армянской ССР”. № 7, 1958. (ros.). 
• В.В. Шигин: Севастопольская побудка // Последние герои империи. Москва: Вече, 2017. ISBN 978-5-4444-6057-3. (ros.).