Jan Gottlieb Bloch

Data i miejsce urodzenia	24 czerwca 1836 Radom
Data i miejsce śmierci	7 stycznia 1902 Warszawa
Miejsce spoczynku	cmentarz Powązkowski w Warszawie
Zawód, zajęcie	finansista przemysłowiec
Multimedia w Wikimedia Commons

Jan Gottlieb Bloch (ur. 24 czerwca 1836 w Radomiu, zm. 7 stycznia 1902 w Warszawie) – polski finansista i przemysłowiec^[1], „król kolei żelaznych” – twórca i budowniczy kilku ważnych w Rosji linii kolejowych, w tym „Drogi Żelaznej Fabryczno-Łódzkiej” – krótkiej, ale dla rozwoju Łodzi niezwykle istotnej.

Był symbolem epoki dojrzałego kapitalizmu, najbardziej bodaj reprezentatywnym przedstawicielem uformowanej już burżuazji polskiej. Pisano o nim po śmierci: najwybitniejsza i najciekawsza postać świata finansowego Warszawy końca XIX w., gwiazda pierwszej wielkości polskiej elity finansowej ostatnich dziesięcioleci XIX w.

Był egzemplifikacją pozytywistycznych działań, pracy od podstaw, sukcesu w świecie techniki, w dziedzinie gospodarki – kolejnictwa.

Urodził się w rodzinie żydowskiej jako syn Selima (1790-XIX w.) i Fryderyki Neumark. Jego ojciec był właścicielem niewielkiej farbiarni wyrobów włókienniczych, która znajdowała się pierwotnie w Radomiu, a później w Warszawie. Jan Gottlieb miał ośmioro rodzeństwa. Ukończył szkołę realną w Warszawie.

Około 1851 wyjechał do Warszawy. Miał wówczas piętnaście lat^[2]. Początkowo pracował w banku w Warszawie u Henryka Toeplitza jako goniec^[2]. Jednocześnie uczęszczał do warszawskiego gimnazjum^[2]. Po zakończeniu pracy w banku pracował w administracji dóbr ziemskich na Podolu^[2]. W 1851 roku porzucił judaizm i przeszedł na kalwinizm.

Gdy miał 19 lat udał się do pracy w Petersburgu^[2]. Pracował tam początkowo w młynie parowym, a następnie zajął się budową kolei jako przedsiębiorca, początkowo jako poddzierżawca, prowadząc roboty budowlane związane z linią warszawsko-petersburską, zbudował m.in. stację kolejową w Petersburgu. Prowadząc budowy kolejowe zdobył znaczny majątek, który pozwolił mu po powrocie do kraju założyć w 1862 własny dom bankowy^[2]. Ale przedtem, zdając sobie sprawę z własnego braku obycia i wykształcenia, a będąc człowiekiem obrotnym, sprytnym i przewidującym, postanowił wyjechać na jakiś czas za granicę, aby się poduczyć, nabrać ogłady, nawiązać nowe znajomości w sferach nie tylko biznesowych. Studiował na uczelniach niemieckich, od 1860 przez pewien czas na uniwersytecie w Berlinie, nie wiemy jednak nic o ukończonych studiach. Wrócił jako młody, dobrze ułożony człowiek. Wkrótce nawiązał znajomość z uchodzącą za prawdziwą piękność Emilią, córką doktora Henryka Kronenberga, lekarza w Moskwie. Bloch ożenił się z jego córką, bardzo piękną, wykształconą, inteligentną i pełną zalet towarzyskich.

Po ślubie Jan Bloch osiadł na stałe w Warszawie, kupił okazały dom i założył duży kantor bankowy. Od 1864 angażował swe kapitały w rozmaite przedsięwzięcia przemysłowe, m.in. w Warszawie kupił, przebudował i unowocześnił młyn parowy oraz zbudował piekarnię mechaniczną. Znaczny był udział Jana Blocha w przemyśle cukrowniczym – kupował i modernizował cukrownie, m.in. „Częstocice” w Radomskiem, „Dobrzelin” w Kutnowskiem, „Żytyń” na Wołyniu. Eksploatował również lasy na Wołyniu. Zainteresowania Jana Blocha były wyjątkowo wielostronne, do tego bowiem stał się ekonomistą i finansistą. Jego dom bankowy, nie największy, jednak liczący się w branży, działał przez bez mała pół wieku^[2]. Znana rywalizacja z Leopoldem Kronenbergiem (wybitnym warszawskim finansistą, żydowskiego pochodzenia, bratem teścia Blocha) nie spowodowała żadnego uszczerbku ani w kapitale, ani pozycji finansowej i towarzyskiej Jana Blocha.

Wbrew podawanym informacjom, że jego konwersja na katolicyzm nastąpiła przy okazji ślubu, Bloch na katolicyzm przeszedł po 1872 roku, gdyż jeszcze w 1871 roku jako delegat na synod Kościoła został wybrany do synodalnego komitetu obrachunkowego, zresztą po raz siódmy z rzędu^[3].

W 1875, w wieku 39 lat, był człowiekiem uznawanym za wybitnego znawcę spraw kolejowych, znajdował się u szczytu kariery, podejmując śmiałe inicjatywy o wielorakim charakterze, odnosił największe sukcesy.

W 1883 nabył 30-włókowy majątek ziemski Łęczna w Lubelskiem (to tam, w okolicach Lublina po prawie 100 latach powstało nowe zagłębie węglowe, ale o ile wiadomo Jan Bloch o pokładach węgla nie wiedział, bo w przeciwnym wypadku prawdopodobnie to on byłby inicjatorem budowy kopalni). Był to wówczas pokaźny i bogaty w urodzajne gleby majątek ziemski, samo zaś miasteczko Łęczna słynęło w południowo-wschodniej Polsce z dorocznych jarmarków końskich.

Ale przez cały czas był czynnym przedsiębiorcą kolejowym, co było jego podstawową działalnością i dało mu ów wiele mówiący przydomek król kolei żelaznych. Bo też życie i działalność tego działacza gospodarczego i przedsiębiorcy przypadło na czasy największego rozkwitu budownictwa kolejowego w Rosji.

Budowa Drogi Żelaznej Fabryczno-Łódzkiej w 1865 była jego pierwszą wielką szansą w Królestwie Polskim i pierwszym szczeblem do zawrotnej kariery. Z szansy tej skorzystał. Na budowie nawet tak krótkiej linii kolejowej, jaką była Kolej Żelazna Fabryczno-Łódzka, potrafił Jan Bloch i inni współzałożyciele dobrze zarobić. Odtąd jego nazwisko towarzyszyło niemal wszystkim pomysłom i przedsięwzięciom kolejowym w Królestwie Polskim przez ostatnie 40 lat XIX stulecia, nie inaczej więc było z budową Kolei Żelaznej Fabryczno-Łódzkiej.

Kolejnym ważnym szczeblem jego kariery było, po nabyciu większości akcji kolei brzesko-kijowskiej, brzesko-grajewskiej oraz odeskiej, utworzenie z nich Towarzystwa Południowo-Zachodnich Dróg Żelaznych. W 1882 uzyskał koncesję na budowę linii kolejowej Iwangorod (obecnie: Dęblin) – Dąbrowa Górnicza, której realizację zakończył w 1885.

Kolej ta odegrała znaczną rolę w rozwoju gospodarczym Królestwa Polskiego, przyczyniając się do ożywienia przemysłowego guberni kieleckiej i radomskiej. Dzięki tym sukcesom Bloch został członkiem tzw. uczonego komitetu przy Ministerstwie Skarbu, otrzymując rangę radcy stanu. Bardzo imponowało mu, gdy w towarzystwie tytułowano go generałem, nie bez powodu, gdyż jego tytuł odpowiadał wojskowej randze generała-majora.

Od 12 listopada 1883 Jan Bloch posiadał tytuł szlachecki z herbem Bloch.

W dniu 30 sierpnia 1862 w kościele ewangelicko-reformowanym w Warszawie poślubił Emilię Kronenberg (1845-1921, córkę Henryka Andrzeja Kronenberga)^[4], z którą miał pięcioro dzieci:

• Marię Katarzynę (zm. 1926), żonę Józefa Kościelskiego, poety i polityka, matkę literata Władysława Augusta Kościelskiego.
• Henryka Jana (ur. 1866, dziedzica dóbr Łęczna),
• Aleksandrę Emilię, żonę Józefa Weyssenhoffa, poety i powieściopisarza,
• Emilię, żonę Ksawerego Hołyńskiego rotmistrza gwardii wojsk rosyjskich, a później Michała Ordęgi,
• Janinę Marię, żonę Kazimierza Kostaneckiego, profesora anatomii Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Córka Jana Blocha, Emilia i Ksawery Hołyński byli rodzicami Jana Hołyńskiego, przedsiębiorcy, posła na Sejm trzech kolejnych kadencji (II – IV) w II Rzeczypospolitej.

W ostatnich latach życia Jan Bloch był niezwykle czynny na polu filantropii. Za życia łożył znaczne pieniądze w różne działania społeczne, duże sumy (mowa nawet o 400 tys. rubli, czyli 2,666 mln złotych polskich) przeznaczył na nie w testamencie.

Jedyny syn Jana Blocha – Henryk nie wdał się w ojca, nie kontynuował kariery ojca, zadowolił się pozycją średnio zamożnego właściciela ziemskiego (choć ożenił się z hrabianką Izabellą Wodzińską), gospodarującego w majątku rodzinnym Łęczna, utrzymywał piękną stajnię koni wyścigowych, w życiu gospodarczym znaczniejszej roli nie odegrał.

O przedsiębiorstwie kolejowym i kantorze Jana Blocha już przed I wojną światową nic nie było słychać, także w okresie międzywojennym, mimo że Emilia Bloch zmarła dopiero w 1921.

Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 181-3/4-1)^[5].

Pod jego kierownictwem opracowano w języku rosyjskim obszerne publikacje:

• “Wpływ dróg żelaznych na stan ekonomiczny Rosji” (1878), przełożone następnie na języki: polski i francuski
• “Finanse Rosji” (1882), przełożone na języki: polski i francuski i niemiecki.

Z innych publikacji Blocha warto wymienić

• “Przemysł fabryczny Królestwa Polskiego” (1884)
• “Ziemia i jej oddłużenie w Królestwie Polskim” (1891)
• “Przyszła wojna” 7-tomowa (1893-1898), dzieło tłumaczone na wiele języków i najlepiej znana w świecie publikacja Jana Blocha, niekiedy uważana za jedyny powód, dla którego znane było nazwisko Jana Blocha.

Na początku 1901 Akademia Umiejętności zgłosiła “Przyszłą wojnę” do pokojowej Nagrody Nobla^[6]. Nie przyznano jej, ale sam fakt nominacji musiał autorowi sprawić ogromną satysfakcję, zaś ze strony współczesnych przysporzył mu niemało zawiści.

Pisarstwo Jana Blocha było przez współczesnych z wielu powodów przyjmowane niechętnie albo nawet przemilczane. Jedynym, który o dorobku pisarskim Blocha wspominał wielokrotnie i przychylnie, był Bolesław Prus w swoich Kronikach na łamach Tygodnika Illustrowanego.

Bloch wypowiadał się także w kwestii żydowskiej, występował w obronie ludności żydowskiej w Królestwie Polskim i to z powodzeniem.

Jedyny, ogłoszony jeszcze przed II wojną światową pełniejszy biogram Jana Blocha był autorstwa wybitnego uczonego polskiego tamtych czasów Andrzeja Grodka. Po II wojnie światowej Aleksander Bocheński wypowiadał się pozytywnie o dorobku naukowym i działalności Jana Blocha.

W 2020 roku ukazała się nowa biografia Jana Gottlieba Blocha autorstwa J. Ewy Leśniewskiej: Jan Gotlieb Bloch (1836-1902) i dzieje rodu. W nowej biografii autorka wykorzystała nieznane wcześniej źródła archiwalne. Przedstawia Blocha jako pioniera bankowości polskiej, przemysłowca, przedsiębiorcę i ekonomistę. Inicjatora I Pokojowej Konferencji w Hadze oraz kandydata do pierwszej Pokojowej Nagrody Nobla.

Aleksander Bocheński tak kończył swój szkic o Blochu w Wędrówkach po dziejach przemysłu polskiego cz. II s. 110: “Bloch miał życie przepełnione prowadzeniem wielkich finansów. W tej dziedzinie nie ma wytchnienia ani pomocy, która by mogła oddalić troskę codzienną i zwolnić od trudnych decyzji. Pomimo to, nie tylko rozgłos, sławę, ale i konkretny wpływ na bieg historii świata potrafił zdobyć. Umniejszanie tego sukcesu umniejsza tylko jego pomniejszycieli. Panowie pisarze, tak nie można. Proszę o chwilę zamyślenia przed posągiem Jana Blocha, posągiem, którego w Polsce nie ma.”

W internetowej Encyklopedii PWN znajdziemy taki oto obszerny biogram: “Bloch Jan Gottlieb, ur. 24 VI 1836, Radom, zm. 7 I 1902, Warszawa, finansista, przemysłowiec, ekonomista”.

Publikacja Ryszarda Kołodziejczyka Jan Bloch (1836-1902). Szkic do portretu „króla polskich kolei”, PIW, Warszawa 1983, stanowi próbę zrekonstruowania i ukazania prawdziwego życiorysu polskiego burżua, o aspiracjach i wielostronnych osiągnięciach daleko wybiegających poza krąg interesów klasy, którą bez wątpienia reprezentował.

• RyszardR. Kołodziejczyk RyszardR., Jan Bloch (1836-1902). Szkic do portretu „króla polskich kolei”, Warszawa: PIW, 1983, ISBN 83-06-00852-9, OCLC 830219807 . Brak numerów stron w książce
• Aleksander Bocheński: Wędrówki po dziejach przemysłu polskiego, cz. II Warszawa 1969
• AleksanderA. Bocheński AleksanderA., Niezwykłe dzieje przemysłu polskiego, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1985, ISBN 83-03-00941-9, OCLC 830183081 . Brak numerów stron w książce
• artykuły J. Bugajskiego oraz Ryszarda Kołodziejczyka w czasopismach
• Andrzej Żor: Figle historii. Biografie niezwykłe, Adam Marszałek Toruń 2006, ISBN 83-7441-430-8, ISBN 978-83-7441-430-2.
• Józefa Ewa Leśniewska: Właściciele dóbr Łęczna w latach 1800–1944, Muzeum Lubelskie w Lublinie 2004, ISBN 83-916-117-0-95.
• Jan G. Bloch: Przyszła wojna pod względem technicznym, ekonomicznym i politycznym, PISM 2005 ISBN 83-89607-158; w tym wstępny artykuł Grzegorza P. Bąbiaka Jan Gottlieb Bloch 1836-1902/ Portret zapomnianego pacyfisty
• Kazimierz Reychman: Szkice genealogiczne, Serja I. Warszawa: Hoesick F., 1936, s. 25–27.

• Andrzej Grodek: Bloch Jan Gotlib. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 2: Beyzym Jan – Brownsford Marja. Kraków: Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1936, s. 124–126. Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989, ISBN 83-04-03291-0.

• Fundacja im. Jana Blocha. bloch.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-31)].
• Dia–pozytyw: Jan Bogumił Bloch. [dostęp 2013-11-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-06-11)].
• Publikacje Jana Blocha w bibliotece Polona
• Prace Jana Blocha dostępne w Sieci (Katalog HINT)