Jakow Ilicz Frenkel

Data i miejsce urodzenia	10 lutego 1894 Rostów nad Donem, Obwód Wojska Dońskiego, Cesarstwo Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	23 stycznia 1952 Leningrad, RFSRR, ZSRR
Zawód, zajęcie	fizyk
Narodowość	żydowska
Tytuł naukowy	Członek korespondent Akademii Nauk ZSRR
Alma Mater	Cesarski Uniwersytet Petersburski
Uczelnia	Leningradzki Instytut Fizyko-Techniczny Akademii Nauk ZSRR Leningradzki Instytut Politechniczny Leningradzki Instytut Mechaniki Precyzyjnej i Optyki Uniwersytet Tawryjski
Stanowisko	profesor, kierownik katedry
Małżeństwo	Sara Gordina (1920-1952)
Dzieci	Siergiej Frenkel (1923-1998) Wiktor Frenkel (1930-1997)
Odznaczenia
Order Czerwonego Sztandaru Pracy (1945) Nagroda Stalinowska I stopnia (1947)
Multimedia w Wikimedia Commons

Jakow Ilicz Frenkel, ros. Яков Ильич Френкель (ur. 29 stycznia^?/10 lutego 1894 w Rostowie nad Donem, zm. 23 stycznia 1952 w Leningradzie) – rosyjsko-radziecki fizyk teoretyk, wniósł wkład do fizyki materii skondensowanej^[1][2][3].

Urodził się w rodzinie żydowskiej, wcześnie przejawiał zdolności naukowe i artystyczne. Jako uczeń gimnazjum w Petersburgu napisał 100-stronicowe opracowanie rachunku różniczkowego, które matematyk Jakow Uspienski (ros. Яков Викторович Успенский), wówczas student Andrieja Markowa, ocenił jako znacznie wykraczające poza program szkolny. Jego 300-stronicowe szkolne opracowanie o pochodzeniu ziemskiego magnetyzmu i zjawisk elektrycznych w atmosferze uzyskało aprobatę Abrama Ioffego, wówczas profesora Petersburskiego Instytutu Politechnicznego Cesarza Piotra Wielkiego, który zechciał spotkać się z nim na rozmowę^[1].

W 1913 roku ukończył szkołę ze Złotym Medalem, został przyjęty na studia na Cesarski Uniwersytet Petersburski. W 1916 roku Ioffe zorganizował seminarium, na którym zarówno Frenkel jak i Piotr Kapica, Lew Landau i Nikołaj Siemionow prezentowali swoje pierwsze wyniki badań^[1]. W 1925 roku, dzięki rekomendacji Paula Ehrenfesta, Fundacja Rockefellera przyznała mu stypendium na roczny pobyt w Europie Zachodniej, gdzie pracowali z nim m.in. Max Born na Uniwersytecie w Getyndze i Albert Einstein na Uniwersytecie Humboldtów w Berlinie. W latach 1930–1931 był profesorem gościnnym na Uniwersytecie Minnesoty^[1]. Arnold Sommerfeld polecał swoim studentom jego monografie naukowe jako lekturę. Na Uniwersytecie Tawryjskim w Symferopolu pracował jako wykładowca w latach 1917–1920^[4], w Leningradzkim Instytucie Fizyko-Technicznym Akademii Nauk ZSRR pracował w latach 1921–1952, w tym jako kierownik oddziału teoretycznego od 1930 roku, w Leningradzkim Instytucie Politechnicznym pracował w latach 1921–1952, w tym wykładał na wydziale fizyko-mechanicznym od 1921 roku i kierował katedrą fizyki teoretycznej od 1931 roku, a w Leningradzkim Instytucie Mechaniki Precyzyjnej i Optyki był profesorem katedry fizyki w latach 1947–1950 i jednym z twórców wydziału inżyniersko-fizycznego.

Po ataku Niemiec na ZSRR ewakuowany z oblężonego Leningradu do Kazania wraz z częścią laboratoriów pod kierownictwem Ioffego. W 1945 roku powrócił do Leningradu, gdzie podczas uroczystości z okazji 220-tej rocznicy powstania Rosyjskiej Akademii Nauk spotkał swych europejskich znajomych Frédérica Joliot-Curie, Irvinga Langmuira, Maxa Borna. Wkrótce potem radzieckie służby bezpieczeństwa zaczęły postrzegać go jako osobę przychylną zachodnim obcokrajowcom^[1], wskutek tego nie został włączony do radzieckiego programu nuklearnego, którym kierował jego były student Igor Kurczatow. Przekazał mu obszerny memoriał, w którym proponował zastosowanie wybuchu do rozpoczęcia reakcji termojądrowej w deuterze^[1].

W 1920 roku poślubił biologa Sarę Gordinę, miał z nią dwóch synów Siergieja i Wiktora, którzy obaj byli fizykami.

Zaprezentował wiele wyników pracy naukowo-badawczej^[4], w szczególności

• 1917 - podstawy kwantowej teorii metali opartej na teorii Nielsa Bohra, wykazując kolektywizację elektronów walencyjnych
• 1926 - opis ruchu elektronów swobodnych w sieciach krystalicznych metali za pomocą pojęcie fal materii de Broglie’a, w tym zależności przewodnictwa elektrycznego od temperatury, domieszek i innych własności, np. struktury metalu, oraz defekt Frenkla
• 1928 - teorię spontanicznego namagnesowania ferromagnetyków oraz przedstawił teorię białych karłów, za pomocą zastosowania zakazu Pauliego do gazu Fermiego
• 1930 - powstawanie domen magnetycznych, razem z Jakowem Dorfmanem
• 1930 - teorię diamagnetyzmu gazu elektronów swobodnych, razem z Matwiejem Bronsztejnem
• 1930 - teorię siły chemicznej przyciągania cząsteczkowego, razem z Nikołajem Siemionowem
• 1931 - teorię absorpcji światła przez dielektryki za pomocą pojęcia ekscytonu
• 1932 - elektryczne i fotoelektryczne własności kontaktu między metalem i półprzewodnikiem, razem z Abramem Ioffe
• 1934 - metodę wielokonfiguracyjnego pola samouzgodnionego, ponownie odkrytą i rozwiniętą przez Douglasa Hartree'go
• 1935 - teorię galwanomagnetycznych zjawisk w kryształach, znaną jako model Frenkela-Kontorowej, razem z Tatianą Kontorową
• 1936–1937 - statystyczną teorię ciężkich jąder
• 1938 - opis ruchu defektów oraz powstawania defektu podwójnego
• 1938 - zjawisko przewodzenia prądu elektrycznego w izolatorze, jest to tzw. zjawisko Frenkla-Poole'a
• 1938-1939 - teorię zniekształcenia plastycznego, razem z Tatianą Kontorową
• 1939 - rozwinął elektrokapilarną teorię jądra i przewidział spontaniczny podział, jest to tzw. model Bohra–Frenkla
• 1941-1943 - statystyczną teorię kruchej wytrzymałości kryształów rzeczywistych, razem z Tatianą Kontorową
• 1945 - w książce Kinetyczna teoria cieczy wprowadził linię Frenkla
• 1946 - wyjaśnił zagadnienia związane ze spiekaniem proszków metali, w tym teoretyczną podstawę metalurgii proszków

Frenkel był znanym dydaktykiem fizyki i samodzielnym autorem wielu monografii naukowych^[4], m.in.

• 1922 - Budowa materii, część 1 Rozczłonkowanie materii (ros. Строение материи, часть 1 Расчленение материи)
• 1924 - Budowa materii, część 2 Scalanie materii, nr 1 Natura światła i badania doświadczalne praw scalania materii (ros. Строение материи, часть 2 Сочленение материи, выпуск 1 Природа света и экспериментальные исследования законов сочленения материи)
• 1924 - Budowa materii, część 2 Scalanie materii, nr 2 Teoria kwantowa. Scalanie materii (ros. Строение материи, часть 2 Сочленение материи, выпуск 2 Квантовая теория. Сочленение материи)
• 1923 - Teoria względności (ros. Теория относительности)
• 1924 - Elektryczna teoria ciał stałych (ros. Электрическая теория твердых тел)
• 1925 - Kurs rachunku wektorowego z zastosowaniami w mechanice (ros. Курс векторного исчисления с приложениями к механике)
• 1925 - Elektryczność i materia (ros. Электричество и материя)
• 1925 - Czy istnieje energia wewnątrzatomowa i czy można ją wykorzystać (ros. Существует ли внутриатомная энергия и можно ли ее использовать)
• 1933 – Fizyka statystyczna, część 1 Klasyczna teoria równowagi statystycznej (ros. Статистическая физика, часть 1 Классическая теория статистического равновесия), 2 wydania, wydanie 2 w 1948 roku pod tytułem Fizyka statystyczna (ros. Статистическая физика)
• 1934 - Teoria ciał stałych i ciekłych (ros. Теория твердых и жидких тел)
• 1934 - Elektrodynamika, tom 1 Ogólna teoria elektryczności (ros. Электродинамика, Том 1 Общая теория электричества)
• 1935 - Elektrodynamika, tom 2 Elektrodynamika makroskopowa ciał materialnych (ros. Электродинамика, Том 2 Макроскопическая электродинамика материальных тел)
• 1934 – Mechanika falowa, część 1 (ros. Волновая механика, часть 1)
• 1935 - Mechanika falowa, część 2 (ros. Волновая механика, часть 2)
• 1935 - Mechanika analityczna (ros. Аналитическая механика)
• 1936 - Nadprzewodnictwo (ros. Сверхпроводимость)
• 1936 - Zjawiska magnetyczne (ros. Магнитные явления)
• 1936 - Ruch cieplny w ciałach stałych i ciekłych oraz teoria topnienia (ros. Тепловое движение в твердых и жидких телах и теория плавления)
• 1940 – Kurs mechaniki teoretycznej oparty na rachunku wektorowym i analizie tensorowej (ros. Курс теоретической механики на основе векторного и тензорного анализа )
• 1945 - Kinetyczna teoria cieczy (ros. Кинетическая теория жидкостей)
• 1946 - Uwolnienie energii wewnątrzatomowej (ros. Освобождение внутриатомной энергии)
• 1947 - Wprowadzenie do teorii metali (ros. Введение в теорию металлов), cztery wydania, wydanie 2 z 1950 roku, wydanie 4 z 1972 roku red. Siergiej Wonsowski, przekład polski Wstęp do teorii metali ukazał się drukiem w 1955 roku
• 1949 - Teoria zjawisk elektryczności atmosferycznej (ros. Теория явлений атмосферного электричества), wydanie 2 w 2007 roku (przedruk)
• 1950 - Zasady teorii jąder atomowych (ros. Принципы теории атомных ядер), 2 wydania, wydanie 2 w 1955 roku, red. Jakow Smorodinski

Pośmiertnie ukazały się:

• 1956 - Zbiór dzieł wybranych, Tom 1 Elektrodynamika (Ogólna teoria elektryczności) (ros. Собрание избранных трудов, Том 1 Электродинамика (Общая теория электричества)), red. Igor Tamm
• 1958 - Zbiór dzieł wybranych, Tom 2 Artykuły naukowe (ros. Собрание избранных трудов, Том 2 Научные статьи), red. Nikołaj Siemionow
• 1959 - Zbiór dzieł wybranych, Tom 3 Kinetyczna teoria cieczy (ros. Собрание избранных трудов, Том 3 Кинетическая теория жидкостей), red. Nikołaj Siemionow
• 1968 - Abram Fiodorowicz Ioffe (ros. Абрам Фёдорович Иоффе), red. Władimir Tuczkiewicz
• 1970 – U progu nowej fizyki: zbiór wybranych prac popularnonaukowych (ros. На заре новой физики: сборник избранных научно-популярных работ), red. Boris Konstantinow
• 1986 - J. I. Frenkel: wspomnienia, listy, dokumenty (ros. Я. И. Френкель: Воспоминания, письма, документы), wydanie 2, red. Władimir Tuczkiewicz

• Członek korespondent Akademii Nauk ZSRR w 1929 roku
• Order Czerwonego Sztandaru Pracy w 1945 roku za książkę Волновая механика
• Nagroda Stalinowska pierwszego stopnia w 1947 roku za książkę Кинетическая теория жидкостей^[1]

• W 1994 roku, z okazji 100-lecia, na ścianie głównego budynku Instytutu Fizyko-Technicznego im. A.F. Ioffego Rosyjskiej Akademii Nauk w Petersburgu umieszczono tablicę upamiętniającą wieloletnią pracę Frenkla w tej placówce^[1]

• Profil w Bibliotece Elektronicznej "Dziedzictwo naukowe Rosji". e-heritage.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-04)]. (ros.)
• Profil w Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk (ros.)
• Biografia w Elektronicznej Encyklopedii Żydowskiej (ros.)
• Biografia na portalu Związku nauczycieli Petersburga (ros.)
• Igor Tamm, Tekst biografii Jakowa Frenkla z 1962 roku, artykuł oryginalny (ros.)
• Abram Ioffe, Nekrolog Jakowa Ilicza Frenkla (ros.)