Formacja gogolińska (ang. Gogolin Formation) – formacja triasowa, najniższa jednostka litostratygraficzna dolnego wapienia muszlowego Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, leżącą pomiędzy węglanowymi utworami retu (górny pstry piaskowiec, trias dolny) i wapienną formacją górażdżańską (wapień muszlowy, trias środkowy)^[1][2]. Formacja gogolińska rozpoczyna trias środkowy na tym obszarze.

Nazwa historyczna, pochodząca od miejscowości Gogolin, z okolic której zostały po raz pierwszy opisane warstwy gogolińskie^[3].

Formacja gogolińska odpowiada wyróżnionym przez Paula Assmanna^[3][4] warstwom gogolińskim (niem. Gogoliner Schichten); nieznacznemu przesunięciu uległa jedynie jej górna granica^[1][2]. Podstawą do sformalizowania litostratygrafii formacji gogolińskiej stał się podział wprowadzony przez Assmanna^[2][3][4].

Wiek formacji gogolińskiej nie został jednoznacznie określony. Rozbieżności są niewielkie i dotyczą jedynie dolnej granicy. Pozycja chronostratygraficzna została wyznaczona na podstawie występowania konodontów^[5] i badań magnetostratygraficznych^[6]. Zawidzka^[5] przypisała niższą część warstw gogolińskich ze Śląska Opolskiego do dolnego anizyku, a najwyższą (kilka ostatnich metrów obecnego ogniwa wapienia falistego z Ligockiej Góry) – do pelsonu (od miejsca pojawienia się indeksowego gatunku konodonta Neospathodus kockeli). Badania magnetostratygraficzne wskazują, że najniższa część formacji gogolińskiej należy do górnego oleneku (spasianu), wyższa część formacji gogolińskiej do egeju i bitynu, a najwyższa do pelsonu^[6].

Współcześnie dolna granica formacji gogolińskiej nie jest odsłonięta. Paul Assmann^[3] przyjął pięć kryteriów makroskopowych do wyznaczania granicy retu i wapienia muszlowego. Do ustalenia tej granicy w terenie wystarczające jest jedno z trzech kryteriów litologicznych zaproponowanych przez Paula Assmanna^[3]:

• brak struktury jamistej, charakterystycznej dla leżących poniżej wapieni retu
• pojawienie się wapieni pelitowych lub organodetrytycznych o strukturze falistej lub falisto-gruzłowej
• pojawienie się wapieni organodetrytycznych zawierających wśród składników ziarnistych elementy szkieletowe liliowców

Górną granicę formacji gogolińskiej i jednocześnie dolną granicę leżącej powyżej formacji górażdżańskiej wyznacza spąg pierwszej grubej ławicy wapienia ziarnistego (onkolitowego)^[7].

Formacja gogolińska jest zbudowana głównie z^[1]:

• kremowych, szarych i różowawych, grubo-, średnio- i cienkoławicowych wapieni organodetrytycznych
• kremowych i szarych, średnio- i cienkoławicowych wapieni pelitowych, często o strukturze falistej lub falisto-gruzłowej
• żółtawych i pomarańczowych dedolomitów (wapienie margliste)
• szarych wapieni piaszczystych, (4) zlepieńców śródformacyjnych
• szarych i brązowych margli, zazwyczaj złupkowanych

We wschodniej części monokliny przedsudeckiej, na Śląsku Opolskim, miąższość wynosi średnio 55 m. W okolicy Opola miąższość formacji wynosi około 40–60 m, w okolicy Strzelec Opolskich – od 49 m do 58 m w rejonie Lublińca i Zawadzkiego – około 50 m, a w okolicy Wierchlesia – około 66 m. Na zachód od Opola, w środkowej i zachodniej części monokliny przedsudeckiej, miąższość formacji wyraźnie wzrasta i wynosi od 60 do ponad 80 m. Na wschodnim obszarze występowania formacji miąższość została ogólnie oszacowana na 41–46 m i jest możliwa do ustalenia tam, gdzie utwory nie zostały wtórnie przeobrażone w dolomity kruszconośne. Miąższość jest zredukowana przy krańcach zasięgu jednostki (np. 21 m w okolicy Pogorzyc i Płazy, 35 m w okolicach Siewierza i Chrzanowa). Dane na temat miąższości utworów odpowiadających warstwom gogolińskim w niecce północnosudeckiej (okolice Raciborowic) są rozbieżne - od 63 m do 91 m.

W zachodniej części występowania formacji gogolińskiej (Opolszczyzna) zostały wyróżnione 4 jednostki formalne w randze ogniw, 6 formalnych jednostek podrzędnych w randze warstw oraz dwie jednostki nieformalne - poziomy^[1][2]. Podział na pozostałych obszarach - jak dotychczas.

Ogniwa i poziomy w zachodniej części formacji gogolińskiej (od najstarszych)^[1][2]:

1. Ogniwo wapienia krynoidowego z Zakrzowa (obejmuje warstwę wapienia pelitowego z Krapkowic, warstwę wapienia organodetrytycznego z Dąbrówki, warstwę wapienia organodetrytycznego z Podboru);
2. Ogniwo margla ze Skały (w jego najniższej części została wydzielona warstwa zlepieńca śródformacyjnego z Kociny);
3. Ogniwo wapienia komórkowego z Emilówki (obejmuje warstwę wapienia organodetrytycznego z Karłubca, warstwę wapienia marglistego z Otmętu);
4. Poziom wapienia marglistego z Odrowąża;
5. Poziom wapienia z Malni;
6. Ogniwo wapienia falistego z Ligockiej Góry.

Całkowity profil formacji nie jest nigdzie odsłonięty, dlatego został ustanowiony stratotyp złożony, na który składają się stratotypy poszczególnych ogniw i poziomów. Stratotypy znajdują się w Gogolinie i jego najbliższej okolicy, Błotnicy Strzeleckiej oraz Ligocie Dolnej^[1][2].

• Assmann P.: Beitrag zur Kenntniss der Stratigraphie des oberschlesischen Muschelkalks, Jb. Preuss. Geol. Landesanst., Berlin 1913, 34: 658-671.
• Assmann P.: Die Stratigraphie der oberschlesischen Trias, Teil 2: Der Muschelkalk. Abhandlungen des Reichsamtes für Bodenforschung, Neue Folge, 1944, 208: 1–124.
• Kowal-Linka M.: Formalizacja litostratygrafii formacji gogolińskiej (trias środkowy) na Śląsku Opolskim, 2008, Geologos 14 (2): 125–161 (i wszystkie prace tam cytowane).
• Kowal-Linka M.: Nowe jednostki litostratygraficzne w randze warstw w obrębie formacji gogolińskiej (trias środkowy) na Śląsku Opolskim, 2009, Geologia 35 (2): 153-174 (i wszystkie prace tam cytowane).
• Nawrocki J. & Szulc J.: The Middle Triassic magnetostratigraphy from the Peri-Tethys basin in Poland, Earth and Planetary Science Letters, 2000, 182: 77–92.
• Niedźwiedzki R.: Litostratygrafia formacji górażdżańskiej i formacji dziewkowickiej na Śląsku Opolskim, 2000, Prace Geologiczno-Mineralogiczne, 71, 1–72.
• Zawidzka K.: Conodont stratigraphy and sedimentary environment of the Muschelkalk in Upper Silesia, 1975, Acta Geologica Polonica, 25: 217–256.

• http://www.geologos.com.pl/archive.php?issue=11
• http://journals.bg.agh.edu.pl/GEOLOGIA/index.php?vol=2009-02