Edward C. Tolman (ur. 14 kwietnia 1886, zm. 19 listopada 1959) – psycholog amerykański, twórca koncepcji behawioryzmu celowościowego (neobehawioryzm).

W 1922 roku wystąpił z najpełniejszą krytyką behawioryzmu J.B. Watsona, ponieważ przeprowadził szereg eksperymentów behawiorystycznych i zauważył ich błędność. Zaproponował własną teorię motywacji i wprowadził do psychologii uczenia się pojęcie popędu. Wprowadził do psychologii koncepcję behawioryzmu celowościowego, według której powinna zajmować się badaniem całego działania totalnego organizmu z punktu widzenia celu, do którego dąży jednostka.

Edward Tolman jako pierwszy na świecie opublikował badania dotyczące selektywnej hodowli szczurów pod względem ich zdolności uczenia się znajdowania drogi w labiryncie. Badania te zainspirowały jego ucznia Roberta Tryona do przeprowadzenia własnych, długoletnich badań w tej dziedzinie^[1].

Wprowadził pojęcie uczenia utajonego. Zdaniem Tolmana uczenie nie musi się odbywać przy pomocy wzmacniacza. Nawet jeśli zwierzę nie dostanie jedzenia, to i tak się uczy. Na przykład: kiedy w doświadczeniu, postawimy przed małpą dwa pojemniki, gdzie pod jednym jest banan, a pod drugim nie i małpa podniesie pojemnik, pod którym nie ma jedzenia, będzie szukała go dalej i w końcu trafi na banana. Jeśli wyuczone zachowanie zwierzęcia je zawiedzie, nie jest ono bezradne, ale podejmuje kolejne reakcje i dokonuje kolejnych wyborów. Innym dowodem na uczenie się utajone jest fakt, że szczury, które już kiedyś brały udział w doświadczeniu z labiryntem, w drugiej próbie szybciej trafiły do jedzenia niż szczury, które znalazły się w labiryncie po raz pierwszy.

Na daną reakcję wpływa cały układ bodźców. Zachowanie to reakcja złożona z różnych bodźców (mających funkcje cząsteczek bodźcowych) składających się na finalne zachowanie, które ma wyznaczony cel, do którego zmierza dany osobnik w danym zachowaniu. Tolman traktuje zachowanie jako strukturalną całość. Przypisuje także jednostce pewne wartości, które określają cel jego działania.

W przeciwieństwie do Watsona, uważał, że związki pomiędzy bodźcem i reakcją nie są jednoznaczne. Co znaczy, że przyczyną jednej reakcji mogą być różne bodźce i odwrotnie: jeden bodziec może wywoływać różne reakcje.

Tolman tworzy nowy rodzaj praw opisujących relację bodźca i reakcji: prawa S-O-R. gdzie:

S - simulatium, czyli bodziec

R - reaction, czyli reakcja

O - termin teoretyczny, tak zwane zmienne pośredniczące

Watson twierdził, że reakcja jest funkcją bodźca: r=f(s) (gdzie: r-reakcja, s-bodziec), powiązał więc jednoznacznie w sposób przyczynowy ze sobą pewien bodziec i odpowiadającą mu reakcję. Tolman natomiast w swoich badaniach odkrył, że jedna reakcja może mieć przyczynę w różnych bodźcach:

S₁ → R₁

S₂ → R₁

S₃ → R₁

...

S_n → R₁

a także, że jeden bodziec może powodować różne reakcje:

S₁ → R₁

S₁ → R₂

S₁ → R₃

...

S₁ → R_n

Dla przezwyciężenia tych dwóch układów wprowadził termin O i stworzył ogólny schemat powiązania bodźców i reakcji wprowadzjąc prawa o postaci S-O-R

Poglądy psychologiczne Tolmana wywarły znaczny wpływ na rozwój współczesnej psychologii zwierząt, psychologii motywacji i psychologii uczenia się.

• Tolman, E. C. (1932). Purposive behavior in animals and men. New York: Century.
• Tolman, E. C. (1938). "The determinants of behavior at a choice point". Psychological Review, 45, 1-41.
• Tolman, E. C. (1942). Drives towards war. New York: Appleton-Century-Crofts.
• Tolman, E. C. (1948). "Cognitive maps in rats and men". Psychological Review, 55, 189-208.
• Tolman, E. C. (1955). "Principles of performance". Psychological Review, 62, 315-326.
• Tolman, E. C., Ritchie, B. F., & Kalish, D. (1946). "Studies in spatial learning: II. Place learning versus response learning". Journal of Experimental Psychology, 37, 385-392.

• GPS mózgu