Determinizm przyczynowy (łac. determinare – oddzielić, ograniczyć, określić) – koncepcja filozoficzna, według której wszystkie zdarzenia w ramach przyjętych paradygmatów są połączone związkiem przyczynowo-skutkowym, a zatem każde zdarzenie i stan jest zdeterminowane przez swoje uprzednio istniejące przyczyny (również zdarzenia i stany).

W wypadku najpowszechniejszego tzw. determinizmu fizycznego (zwanego też nomologicznym lub naukowym) oznacza to powszechne obowiązywanie praw natury w całej przyrodzie bez wyjątku, także w człowieku. Zatem całkowite poznanie stanu Wszechświata w dowolnym momencie, wraz z całością reguł jego działania, gwarantowałoby bezbłędną prognozę jego dalszych losów – zob. demon Laplace’a^[1]. Determinizm wyklucza przypadek jako zjawisko obiektywne: poczucie losowości jest wyłącznie stanem subiektywnym wynikającym z niedoboru informacji.

Modele deterministyczne stosuje się w wielu naukach takich jak prognozowanie pogody i badanie klimatu, fizyka czy ekonomia. Ograniczeniem jest niedobór informacji i złożoność obliczeniowa; co więcej, można pokazać, że w wielu wypadkach prognozowanie zjawiska deterministycznego jest bardzo trudne jeśli nie niemożliwe (np. z uwagi na tzw. chaos deterministyczny). Natomiast możliwość pełnego poznania złożonych układów takich jak wszechświat jest czysto hipotetyczna i dyskusyjna, np. na poziomie kwantowym z uwagi na zasadę nieoznaczoności Heisenberga.

Przyjęcie lub odrzucenie determinizmu rzutuje na rozumienie świata czy teorię moralną.

Związek przyczynowo-skutkowy dotyczy także zjawisk psychicznych i zachowania człowieka. Determinizm neguje więc istnienie klasycznie rozumianej wolnej woli (rozumianej jeszcze tak, jak u św. Augustyna i Boecjusza). O ile rygorystyczny (twardy) determinizm zupełnie odrzuca to pojęcie, umiarkowani determiniści (tzw. kompatybiliści) radykalnie zmieniają jego sens: przyznają człowiekowi „wolną wolę” w decydowaniu o działaniach jednocześnie zastrzegając, że sama „wolna wola” jest zdeterminowana przez przeszłe stany (mając określoną przeszłość nie mogę chcieć czegoś innego). W ten sposób oba nurty zgadzają się, że działanie ludzkie jest determinowane przez przeszłe stany, a zatem różnica między oboma nurtami jest czysto semantyczna.

Przykład modelu wszechrzeczy, który reprezentuje determinizm przyczynowy, ale nie nomologiczny, odnaleźć można w średniowiecznej filozofii św. Tomasza z Akwinu. Gottfried Leibniz wierzył, że wszystkie zdarzenia we Wszechświecie i jego własności mają swoje przyczyny, zgodnie z zasadą racji dostatecznej (por. pierwsze zasady). Wierzył jednak, że przyczyny tkwią nie tylko w przeszłości: rozróżniał przyczyny sprawcze i celowe. Innym deterministą był Baruch Spinoza, który wywarł wpływ na Einsteina – także zdeklarowanego deterministę.

Z założenia nauką deterministyczną powinna być matematyka (dotyczy to też probabilistyki, gdzie prawdopodobieństwo jest przypisaną deterministycznie wartością).

W naukach społecznych determinizm bywa też rozumiany jako uproszczone wyjaśnienie zjawisk opierające się na pojedynczej przyczynie (determinizm geograficzny, ekonomiczny, środowiskowy, technologiczny)^[2].

• Parmenides z Elei,
• atomiści,
• stoicy,
• epikurejczycy,
• René Descartes,
• Thomas Hobbes,
• Baruch Spinoza,
• Gottfried Wilhelm Leibniz,
• Jan Kalwin,
• Huldrych Zwingli,
• pozytywiści,
• marksiści,
• psychoanalitycy.

Fikcyjnym deterministą był Merowing z filmu Matrix Reaktywacja^{[potrzebny przypis]}.

• dylemat determinizmu
• Ananke (mitologia)
• fatum
• łaska skuteczna
• predestynacja
• indeterminizm
• Nietzsche a wolna wola

• Antoni Podsiad, Zbigniew Więckowski, Mały Słownik Terminów i Pojęć Filozoficznych, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1983.
• Michał Heller, Tadeusz Pabjan: Elementy filozofii przyrody. Kraków: Copernicus Center Press, 2014. ISBN 978-83-7886-065-5.

Polskojęzyczne

• Zdzisław Chlewiński, Stanisław Mazierski i Stanisław Zięba, Determinizm, Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl [dostęp 2024-05-05].
• GrzegorzG. Łukaszewicz GrzegorzG., Determinizm. Równania różniczkowe, [w:] pismo „Delta”, deltami.edu.pl, wrzesień 2016, ISSN 0137-3005 [dostęp 2024-05-04]  (pol.).

Anglojęzyczne

• CarlC. Hoefer CarlC., Causal determinism, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 21 stycznia 2016, ISSN 1095-5054 [dostęp 2017-12-30]  (ang.). (Determinizm przyczynowy)
• Determinism and indeterminism (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-10].