Cyraneczka zwyczajna

Anas crecca[1]
Linnaeus, 1758
Samiec w szacie godowej
Samica
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	blaszkodziobe
Rodzina	kaczkowate
Podrodzina	kaczki
Plemię	Anatini
Rodzaj	Anas
Gatunek	cyraneczka zwyczajna
Synonimy
Nettion crecca (Linnaeus, 1758)[2]
Podgatunki
A. c. crecca Linnaeus, 1758 A. c. carolinensis J.F. Gmelin, 1789
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
letnie lęgowiska      występuje przez cały rok      przeloty      zimowiska      sezonowość występowania niepewna
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Cyraneczka zwyczajna^[4], cyraneczka^[5] (Anas crecca) – gatunek wędrownego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych (Anatidae). Przeloty w marcu–kwietniu oraz sierpniu–październiku.

Wyróżniono dwa podgatunki A. crecca^[6][4]:

• cyraneczka zwyczajna (A. crecca crecca) – cała Europa aż po Ural oraz pas klimatu umiarkowanego i subpolarnego w Azji, ponadto Aleuty. Zimuje w południowo-zachodniej Europie i wybrzeżach Wielkiej Brytanii, Afryce i Azji Południowej.
• cyraneczka karolińska (A. crecca carolinensis) – północna Nearktyka. Część systematyków traktuje ją jako odrębny gatunek^[7][8].

Podgatunek nimia, do którego proponowano zaliczyć populację z Aleutów^[9], został zsynonimizowany z podgatunkiem nominatywnym^[7].

Cechy gatunku

Najmniejsza kaczka pływająca Europy. Samiec w szacie godowej ma kasztanowatą głowę i górną część szyi. Bok głowy z zielono-czarnym pasem z połyskiem, od koloru kasztanowego oddziela tę plamę żółto-biała otoczka, które następnie łączy się u nasady dzioba. Pierś kremowa z ciemnymi cętkami. Grzbiet i boki sinoszare z drobnym poprzecznym prążkowaniem. Tył grzbietu szarobrązowy. Na skrzydle lusterko w kolorze zielonkawej plamy na głowie, u obu płci. Samica z wierzchu brązowa z ciemnym cętkowanym deseniem. Spód biały. Podobnie wyglądają młodociane i samiec w szacie spoczynkowej.

Spotkać ją można w stadach mieszanych z innymi kaczkami, ale trzyma się wtedy w osobnych grupkach. Wyróżnia się tym, że rzadko wyciąga szyję i jest mniejsza od reszty. Kaczor odzywa się wysokim „krek”, a kaczka szybko powtarzającym się „ke ke ke”.

Wymiary średnie^[2][5][10]

• Długość ciała ok. 30–43 cm
• Długość skrzydła 16–20 cm
• Rozpiętość skrzydeł 58–65 cm
• Masa ciała 200–450 g

Biotop

Różnorodne śródlądowe porośnięte roślinnością zbiorniki wodne, preferuje jednak niewielkie, gęsto zarośnięte oczka, stawy, rzeki o powolnym nurcie, bagna.

Toki

Pojawia się na wiosnę po stopieniu lodów. Dobierają się w pary wśród zimujących stad, więc przylatują parami. Toki są bardzo hałaśliwe, do tego stopnia, że słychać cały dźwięczny chór nawoływań. Odbywają się grupowo już na jesieni, a w odróżnieniu od krzyżówki każdy samiec aktywnie poszukuje samicy^[11].

Gniazdo

Na lądzie, w pewnym oddaleniu od wody, ukryte w gęstej roślinności, trawie, turzycach, trzcinach i pałkach oraz pod krzakami. Budowane przez samicę. Stanowi je płytka jamka wysłana częściami roślin, które zbierze w pobliżu. Stopniowo w czasie wysiadywania wyścieła je ciemnym puchem i jasnymi piórami z dwoma ciemnymi plamkami.

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w maju–czerwcu 5–16 jaj (zwykle 8–11)^[2] w kolorze żółtobiałym z zielonkawym odcieniem.

Okres lęgowy

Jaja wysiadywane „twardo” przez okres 21–23 dni przez samicę^[2]. Odlatuje z niego w razie niebezpieczeństwa lub zakłócenia spokoju dopiero w ostatniej chwili. Samiec w tym czasie znajduje się na wodzie w pobliżu gniazda. Pisklęta są zagniazdownikami. Potomstwem opiekuje się wyłącznie samica, która prowadzi kaczęta od razu po obeschnięciu nad wodę. W pierwszych dniach po wykluciu wraca z nimi do gniazda dla odpoczynku. Pisklęta w puchu są bardzo podobne do młodych kaczki krzyżówki, choć są mniejsze i mają ciemny pasek pod okiem. Z końcem lata i na jesieni cyraneczki zbierają się w stada, które liczą tysiące osobników. Na zimowiska odlatują we wrześniu lub październiku. Dojrzałość płciową osiągają ok. 1 roku życia^[2].

Pożywienie

Wiosną i latem to głównie pokarm zwierzęcy, jesienią i zimą – roślinny. Pożywienia szukają w wodzie, w płytkim mule i szlamie, przegrzebując dno.

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) został zaliczony do kategorii LC (najmniejszej troski)^[3]. IUCN od 2020 roku uznaje cyraneczkę karolińską za osobny gatunek i również zalicza go do kategorii najmniejszej troski^[8]. Liczebność światowej populacji cyraneczki (A. crecca crecca) szacuje się na około 2,8 miliona dorosłych osobników, a cyraneczki karolińskiej (A. crecca carolinensis) na około 3,9 miliona dorosłych osobników^[8].

W Polsce gatunek łowny od 1 września do 31 grudnia^[12][a]. W latach 2013–2018 liczbę par lęgowych na terenie kraju szacowano na 1300–1700^[14]. Ze względu na niewielką liczebność polskiej populacji lęgowej cyraneczki oraz potwierdzony spadek liczebności populacji lęgowych w Finlandii i Rosji (zimujących m.in. w Polsce i stanowiących tu zapewne główny przedmiot polowań), Polski Komitet Krajowy Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) w maju 2019 r. przyjął uchwałę wzywającą do objęcia jej ścisłą ochroną gatunkową^[15].

• ptaki Polski

• Karel Stastny: Ptaki wodne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-10-7. Brak numerów stron w książce
• Carles Carboneras: Family Anatidae (Ducks, geese and Swans). W: Josep del Hoyo, Andrew Elliott, Jordi Sargatal: Handbook of the Birds of the World. Cz. 1: Ostrich to Ducks. Barcelona: Lynx Edicions, 1992. ISBN 84-87334-10-5. (ang.).
• Przemysław Busse (red.), Zygmunt Czarnecki, Andrzej Dyrcz, Maciej Gromadzki, Roman Hołyński, Alina Kowalska-Dyrcz, Jadwiga Machalska, Stanisław Manikowski, Bogumiła Olech: Ptaki. T. I. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0563-0.
• Paul Sterry, Andrew Cleave, Andy Clements, Peter Goodfellow: Ptaki Europy: przewodnik ilustrowany. Warszawa: Horyzont, 2002. ISBN 83-7311-341-X.
• Przemysław Wylegała, Łukasz Ławicki: Głowienka, czernica, cyraneczka, łyska – stan populacji w Polsce i wpływ gospodarki łowieckiej. Opinia na potrzeby Polskiego Komitetu Krajowego IUCN. Poznań: PTOP Salamandra, 2019. ISBN 978-83-935073-9-9.

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
• Anas crecca (Cyraneczka). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 136–139. ISBN 83-86564-43-1.
• opis na stronie ptaki.info