Bendery

Tighina, Бендеры, Бендери

Twierdza w Benderach
Herb Flaga
Państwo	Naddniestrze /  Mołdawia
Miasto wydzielone	Bendery
Burmistrz	Roman Iwanczenko
Populacja (2017) • liczba ludności	83,8 tys.[1]
Kod pocztowy	MD-3200
Tablice rejestracyjne	А — —
Położenie na mapie Naddniestrza Bendery
Położenie na mapie Mołdawii Bendery
46°50′N 29°29′E/46,833333 29,483333
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Bendery (rum. Tighina (oficjalna do 1538 i 1918–40) lub Bender; ros. Бендеры, Biendiery; ukr. Бендери, Bendery, dawniej pol. Tiahiń^[2] albo Tehinia^[3][4] – miasto we wschodniej Mołdawii, pozostające pod kontrolą separatystycznej Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej, siedziba administracyjna rejonu miejskiego, port nad Dniestrem. Istnieje w nim przemysł głównie obuwniczy, włókienniczy, odzieżowy, a ponadto stocznia i węzeł kolejowy. W 2017 roku jako drugie pod względem liczby ludności miasto w Naddniestrzu liczyło 83,8 tysiąca mieszkańców, z czego 1/4 stanowiła ludność rumuńskojęzyczna.

Miejscowość po raz pierwszy została wymieniona w gramocie hospodara mołdawskiego Aleksandra Dobrego wydanej lwowskim kupcom w 1408 roku jako Tiagianiakiacza^[5] (nazwa pochodzenia kumańskiego). Była wówczas ośrodkiem na szlaku handlowym ze Lwowa do Białogrodu nad Dniestrem. W XV wieku pojawia się również jej rumuńska nazwa Tighina^[5], skąd się wzięło dawniej używane polskie określenie grodu jako Tehinia. Istnieje przypuszczenie, że w okolicy dzisiejszego miasta istniała niewielka forteca już w IX stuleciu.

Prawdopodobne pod koniec XV wieku w granicach obecnego miasta wzniesione zostały niewielkie umocnienia, które miały chronić ziemie mołdawskie przed najazdami Tatarów^[6].

W 1538 roku Turcja wydzieliła z Mołdawii jej południową część (Budziak) i przyłączyła do ejaletu Silistry. W mieście, któremu Osmanowie nadali nazwę Bendery (z perskiego – przystań, miasto portowe), postanowiono wznieść nową, murowaną fortecę, z uwagi na strategiczne położenie ośrodka na wysokim brzegu Dniestru. Zaprojektowany przez Sinana i zbudowany według wzorców zachodnich zamek powstał w trzy lata, do 1541 roku.^[5]

 Osobny artykuł: Twierdza w Benderach.

W końcu XVI wieku twierdza była kilkakrotnie oblegana przez oddziały mołdawskie, m.in. w 1574 roku przez armię Jana Srogiego, za każdym razem bez powodzenia. Następnie fortecę atakowali również Kozacy zaporoscy^[7]. Przy atakach na fortecę niszczona była, przy ataku Kozaków doszczętnie, funkcjonująca przy niej osada^[5]. W związku z powtarzającymi się atakami na twierdzę w 1619 r. Turcy dokonali jej całkowitej przebudowy. Kamienne baszty i mury, niezdolne już do stawienia oporu nowoczesnej artylerii, zastąpiono umocnieniami typu bastionowego^[8]. Ponowną modernizację twierdzy Turcy przeprowadzili w latach 1705–1707^[7]. W 1709 roku pod murami twierdzy przebywali pokonani pod Połtawą Karol XII i Iwan Mazepa^[9], następnie obaj przenieśli się do pobliskiej Varnițy^[10][11].

W 1738 roku, podczas wojny rosyjsko-austriacko-tureckiej, pod mury fortecy w Benderach podeszły wojska rosyjskie pod dowództwem Burkharda Christopha Münnicha, jednak nie zdołały jej zdobyć^[8]. Twierdza była przedmiotem krwawych walk w 1770 roku, podczas wojny rosyjsko-tureckiej w latach 1768–1774, jednak kończący konflikt traktat w Küczük Kajnardży pozostawił Bendery z całym regionem w rękach Turcji^[5]. W 1789 roku twierdzę w Benderach zajął Grigorij Potiomkin, natomiast Michaił Kutuzow stoczył w okolicach miasta zwycięską bitwę z konnicą tatarską^[5]. Na mocy traktatu w Jassach w 1791 roku ponownie jednak Bendery pozostały w rękach tureckich (do Rosji przyłączono jedynie ziemie na lewym brzegu Dniestru)^[5]. Twierdza i miasto razem z całą Besarabią zostały włączone do Imperium Rosyjskiego na mocy traktatu bukareszteńskiego^[12].  

W Rosji Bendery były miastem powiatowym (ujezdnym). Została przeprowadzona jego generalna przebudowa, wytyczono regularną siatkę ulic opartą o siedem ulic skierowanych ku rzece. Oprócz żołnierzy miejscowego garnizonu w mieście mieszkali ludzie pracujący na jego potrzeby, następnie osiedlano w nim także staroobrzędowców i zbiegłych chłopów. W 1818 r. Bendery liczyły 5,1 tysiąca mieszkańców^[5]. Trzy lata wcześniej w mieście rozpoczęto budowę soboru Przemienienia Pańskiego, który miał być cerkwią-pomnikiem zwycięstwa nad Turkami^[5].

W 1871 roku przez miasto poprowadzona została linia kolejowa z Tyraspola do Kiszyniowa, biegnąca przez most na Dniestrze. Warunki pracy przy budowie benderskiego odcinka linii były skrajnie trudne, toteż 400 robotników zatrudnionych w tym miejscu wszczęło strajk, co miejscowy generał-gubernator opisywał jako "niespotykane zjawisko"^[5]. Powstanie linii kolejowej pozwoliło na szybki rozwój miasta^[5], które stało się jednym z głównych ośrodków przemysłowych i kulturalnych Besarabii^[6]. W 1874 roku zakończono również budowę linii z Bender do Gałaczu^[6]. Wzniesiono stację, zajezdnię i zakłady kolejowe^[13].

W 1902 roku w Benderach żyło 35 400 mieszkańców^[6]. Na początku XX wieku w mieście działała fabryka kaszy, dwie fabryki drewna, browar, szwalnie, młyny parowe i wodne^[6].

8 marca 1917 roku w Benderach powstała pierwsza w Besarabii rada delegatów robotniczych i żołnierskich^[13]. Miasto w kolejnych miesiącach znalazło się pod faktyczną kontrolą bolszewików, którzy z powodzeniem prowadzili agitację wśród przebywających w nim rosyjskich żołnierzy^[14].

W dniach 20–25 stycznia 1918 roku bitwę o miasto stoczyły oddziały bolszewików i wojska rumuńskie, one też odniosły zwycięstwo i zajęły miasto, wypierając zwolenników rewolucji październikowej za Dniestr. W rezultacie rumuńskiej interwencji Mołdawska Republika Demokratyczna utrzymała niezależność od Rosji Radzieckiej i ostatecznie 27 czerwca 1918 roku zjednoczyła się z Królestwem Rumunii. Jako że Rosja Radziecka nie pogodziła się z takim przebiegiem wydarzeń, do Bender przez Dniestr docierali agitatorzy bolszewiccy, zachęcając do zbrojnego wystąpienia przeciwko władzy rumuńskiej. 27 maja 1919 roku w mieście doszło do powstania Czerwonej Gwardii, złożonej głównie z miejscowych robotników kolejowych, wzywającego do ustanowienia władzy radzieckiej. Zostało ono szybko i krwawo stłumione przez wojsko rumuńskie^[15][16].

 Osobny artykuł: Powstanie benderskie.

W tym okresie połowa ludności była rosyjskojęzyczna, a miasto zamieszkiwała liczna społeczność żydowska, która znacznie ucierpiała w czasie II wojny światowej.

28 czerwca 1940 roku Związek Radziecki wymusił na Rumunii zrzeczenie się Besarabii^[17]. Armia Czerwona weszła do Bender tego samego dnia^[13]. Po ataku Niemiec na ZSRR Rumunia ponownie zajęła region w toku operacji München. 22 czerwca 1941 roku zbombardowany został most na Dniestrze w Benderach. W mieście działał radziecki ruch oporu^[13]. W 1944 roku region został ponownie zajęty przez ZSRR i po wojnie wszedł w jego skład jako część Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej^[18]. Wojsko radzieckie weszło do Bender 23 sierpnia 1944 roku, a w walkach o miasto zginęło trzy tysiące żołnierzy^[13].

W ZSRR w Benderach otwarto kolejne zakłady przemysłowe^[6]. Miasto w okresie radzieckim zamieszkiwane było głównie przez ludność rosyjskojęzyczną^[19].

 Osobny artykuł: Wojna o Naddniestrze.

W schyłkowym okresie istnienia ZSRR mieszkańcy Bender poparli najpierw ruch na rzecz pozostania w Związku Radzieckim i przeciwko niepodległości Mołdawii, a następnie na rzecz utworzenia niepodległej republiki Naddniestrza. W sierpniu 1989 roku robotnicy z zakładów przemysłowych w Benderach przystąpili do strajku na wezwanie Zjednoczonej Rady Kolektywów Robotniczych, protestując przeciwko uznaniu języka mołdawskiego (rumuńskiego) za jedyny język urzędowy w Mołdawii^[20]. W 1990 r. większość mieszkańców Bender poparła ideę proklamowania Naddniestrzańskiej Republiki Radzieckiej^[21].

W dniach 19–22 czerwca 1992 roku, w Benderach rozegrała się największa i najkrwawsza bitwa w mołdawskiej wojnie domowej (wojnie o Naddniestrze). 19 czerwca władze Mołdawii podjęły próbę zajęcia miasta poprzez skoordynowane działania dywersantów i wojska. Na ulicach miasta stoczono kilkanaście zażartych starć o różne obiekty^[22], 20 czerwca 1992 roku nad ranem siły mołdawskie panowały nad miastem niemal w całości, jednak w nocy z 20 na 21 czerwca bezpośrednie natarcie na nie przypuściła rosyjska 14 Armia pod rozkazami generała Aleksandra Lebiedia. Pozwoliło ono formacjom naddniestrzańskim odzyskać kontrolę nad miastem^[22].

Od zakończenia wojny z 1992 roku Bendery, razem z kilkoma pobliskimi wsiami, stanowią jedyną część nieuznawanego państwa leżącą na prawym brzegu Dniestru.

• 1939 – 30 700 osób
• 1959 – 43 109
• 1970 – 72 321
• 1989 – 129 969
• 1991 – 133 000
• 2004 – 97 027
• 2009 – 94 404
• 2010 – 94 056
• 2011 – 93 751
• 2012 – 93 327
• 2013 – 92 290
• 2014 – 91 882
• 2015 – 91 044
• 2017 – 83 800^[24]

Według danych z 2017 roku z 83,8 tys. mieszkańców; według spisu powszechnego w 2004 r. 43% stanowili Rosjanie, a 25% Mołdawianie (Rumuni)^[24]. Większość pozostałych mniejszości (Ukraińcy, Bułgarzy, Gagauzi, Żydzi i in.) używa na co dzień języka rosyjskiego.

Bendery są ważnym węzłem kolejowym i drogowym Mołdawii. W mieście działają trzy linie autobusowe, pięć trolejbusowych i 25 linii marszrutkowych^[25]. Linia trolejbusowa nr 19 jest międzymiastowa i dojeżdża do Tyraspola przez Parkany^[26].

• Muzeum historyczno-krajoznawcze z fillialnym muzeum benderskiej tragedii (bitwy o Bendery w 1992 roku)
• Muzeum chwały rewolucyjnej i wojennej oraz pracy kolejarzy
• Plenerowa ekspozycja dot. historii miasta
• Muzeum chwały wojennej^[27]
• Wystawa na terenie twierdzy w Benderach^[28]
• Galeria sztuki^[29]

• Pomnik Aleksandra Puszkina (1980)
• Pomnik Włodzimierza Lenina (1951)
• Pomnik 55 Podolskiego pułku piechoty (1912, przeniesiony w 1967)
• Pomnik Pawła Tkaczenki (1961, przeniesiony w 1972)
• Pomnik bojowników o władzę radziecką (1969)
• Kompleks pomnikowy kolejarzy (1969)
• Pomnik Chwały Wojennej (1964)
• Znak pamiątkowy na cześć rozkazu wyrażającego wdzięczność żołnierzom zdobywającym Bendery w 1944 r. (1967, odnowiony w 2004)
• Pomnik "Chwała Bohaterom-Wyzwolicielom" (1984)
• Pomnik ofiar Holokaustu
• Pomnik Czarny Tulipan
• Pomnik ku czci poległych w wojnie o Naddniestrze (1993, rozbudowywany w 1995 i 1996)
• Pomnik poległych pracowników milicji
• Pomnik Tamary Kruczok^[31]
• Pomniki na terenie twierdzy benderskiej: konstytucji Filipa Orlika, barona Munchausena, Iwana Mazepy, rosyjskich dowódców walczących w bitwach o twierdzę^[32]

Bendery są siedzibą dekanatu prawosławnej eparchii tyraspolskiej i dubosarskiej Mołdawskiego Kościoła Prawosławnego. W mieście czynne są następujące cerkwie: sobór Przemienienia Pańskiego, cerkiew Ikony Matki Bożej "Znak", cerkiew Świętych Joachima i Anny, cerkiew św. Aleksandra Newskiego, cerkiew św. Sergiusza z Radoneża, ponadto zarejestrowana jest parafia św. Jerzego bez własnej świątyni, a kaplica Obrazu Zbawiciela Nie Ludzką Ręką Uczynionego znajduje się w obrębie cmentarza wojennego^[33]. W mieście działa także monaster Świętych Piotra i Pawła^[33].

• Emil Constantinescu – rumuński polityk konserwatywny, naukowiec (profesor geologii), były prezydent Rumunii,
• Jerzy Spława-Neyman – polski matematyk i statystyk, profesor
• Wincenty (Brylejew) – rosyjski biskup prawosławny

• Beira, Mozambik
• Cavriago, Włochy
• Dubosary, Mołdawia
• Montesilvano, Włochy
• Oczamczyra, Abchazja

• Bendery (rejon)
• Synagoga chasydów z Sadogóry w Benderach
• Budziak
• Mołdawia (kraina historyczna)

• Zdjęcia zabytków miasta
• Bendery, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 132 .
• Zdjęcia Bender