Anna

księżna płocka
Okres	od 1444 do 1455
Jako żona	Władysława (Włodzisława) I
Poprzedniczka	Małgorzata
Następczyni	Magdalena
regentka Mazowsza i Rusi księstw płockiego i bełskiego (wraz z Pawłem Giżyckim)
Okres	od 1455 do 1459 i 1462
Jako matka	Siemowita VI i Władysława I
Poprzednik	Elżbieta (regentka księstwa płockiego)
księżna sochaczewska
Okres	od 1455 do 1476
Poprzednik	Władysław I
Następca	inkorporacja do Królestwa Polskiego
tenutariuszka kolska
Okres	od 1476 do 1481
Poprzednik	Dziersław z Bielaw i Młogoszyna
Następca	Sławiec z Niemygłów
Dane biograficzne
Dynastia	Piastowie oleśniccy
Data urodzenia	1420–1432
Data śmierci	przed 29 marca 1481
Miejsce spoczynku	kościół Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Kole
Ojciec	Konrad V Kącki
Matka	Małgorzata
Rodzeństwo	Agnieszka Konrad IX Czarny Konrad X Biały Małgorzata
Małżeństwo	Władysław I płocki od 1444 do 1455
Dzieci	Siemowit VI Władysław (Włodzisław) II

Anna oleśnicka^[1], Anna Włodzisławowa^[2], Anna Władysławowa^[3], Anna sochaczewska^[4][5][6] (ur. 1420–1432, zm. 1481) – księżniczka oleśnicka z dynastii Piastów, księżna mazowiecka, ostatnia księżna sochaczewska, po dobrowolnej rezygnacji z rządów i zawarciu umowy z polskim władcą, której następstwem była inkorporacja dzielnicy sochaczewskiej do Królestwa Polskiego – tenutariuszka kolska.

W latach 1444–1455 księżna płocka i bełska jako żona Władysława (Włodzisława) I. W okresie 1455–1459 i 1462 opiekunka niepełnoletnich synów nominalnie rządzących Mazowszem Zachodnim. Księżna sochaczewska w latach 1455–1476, sprawująca władzę w zapisanej jej przez męża w 1451 oprawie wdowiej, na którą składały się miasta Sochaczew, Mszczonów, Białe Miasto, Bolimów, Raciąż i Wiskitki oraz wsie położone w ziemiach sochaczewskiej, płockiej i rawskiej^[7].

W 1476 zrezygnowała z rządów w dzielnicy sochaczewskiej na rzecz króla Polski Kazimierza IV z dynastii Jagiellonów, który włączył ją do Korony. Jako rekompensatę otrzymała w dożywocie starostwo kolskie wraz z zamkiem w Kole i kilkudziesięcioma wsiami^[8][9].

Anna była młodszą córką księcia oleśnickiego Konrada V Kąckiego i jego żony Małgorzaty, urodzoną po Agnieszce^[10]. Przyszła na świat w latach 20. lub 30. XV wieku^[11][12], najwcześniej około 1420^[12][13], ewentualnie 1422^[11], najpóźniej zaś w 1432^[11]. Jako jedyna Piastówna z linii oleśnickiej otrzymała imię Anna^[10].

W 1444 poślubiła księcia mazowieckiego Władysława I^[11][14], władającego ziemiami: płocką, płońską z Płońskiem i Raciążem, wiskicką z Wiskitkami i zawkrzeńską oraz rawską i sochaczewską, a także księstwem bełskim (ruskim)^[15][13].

Do zawarcia małżeństwa doszło w połowie roku, co poświadcza wzmianka w Kalendarzu płockim, wedle której nieokreślona bliżej księżna została sprowadzona do stolicy 24 sierpnia 1444^[11]. Kontekst wyklucza inną władczynię niż płocka, poprzednia zaś księżna mazowiecka, bratowa Władysława I Małgorzata z Szamotuł, przybyła na Mazowsze w czerwcu 1442^[16]. Wpisy w Metryce książęcej uniemożliwiają uznanie miesięcy czerwca i lipca za możliwy do przyjęcia termin ślubu Anny z Władysławem. Do mariażu dynastycznego zachodniomazowieckiego Piasta i oleśnickiej Piastówny doszło więc najprawdopodobniej w sierpniu 1444^[17]. Ślub odbył się zapewne we Wrocławiu po 14 sierpnia, a sakramentu małżeństwa mógł udzielić stryj panny młodej, biskup wrocławski Konrad IV Starszy^[13].

Mazowiecko-oleśnicką umowę małżeńską zawarto niewątpliwie z powodów politycznych, a inspiratorami związku mogli być stryjowie Anny, zwłaszcza Konrad VIII Młody, związany z krzyżakami prowincjał zakonu na Czechy i Morawy w Koronie Czeskiej. Ważnym czynnikiem, który doprowadził do tego korzystnego dla obu stron małżeństwa, była jednak z pewnością sytuacja rodzinna Władysława, którego starsi bracia nie pozostawili legalnych potomków płci męskiej. Krewni nowej księżnej płockiej utrzymywali z mazowieckim władcą zażyłe stosunki, wspomagając go m.in. na arenie międzynarodowej. W 1453 brat Anny Konrad IX Czarny, książę oleśnicki i kozielski, z inspiracji swojej siostry poślubił bratanicę jej męża Małgorzatę, która na rzecz stryja i jego dziedziców, a więc synów Anny, uroczyście zrzekła się pretensji do dóbr ziemskich po ojcu^[18][19].

Posag księżniczki oleśnickiej wynosił 3 tysiące kop groszy praskich. Sumy posagowe i wienne zostały oprawione na ziemi sochaczewskiej^[20][13] oraz kilku miejscowościach położonych w ziemiach rawskiej i płockiej^[21].

Z małżeństwa śląskiej Piastówny z władcą płockim pochodzili dwaj synowie Siemowit VI i Władysław II. Po śmierci Władysława władzę nad księstwem płockim w imieniu jego małoletnich synów przejęła rada regencyjna. W jej skład weszli matka książąt i pięciu urzędników, którym przewodniczył biskup płocki Paweł Giżycki^[2][22]. W przeciwieństwie do innych księżnych mazowieckich, które sprawowały opiekę nad synami (Anny Bolkowej, Barbary Bolkowej czy Anny Konradowej), Anna Władysławowa nie używała jednak tytułów gubernatrix czy tutrix^[23][24].

Regencja na Mazowszu Zachodnim i w księstwie bełskim trwała do stycznia 1459, gdy starszy syn Anny został uznany za pełnoletniego i objął władzę w imieniu własnym oraz nieletniego brata Władysława. W lipcu 1459 Siemowit VI przejął we władanie opróżnioną po śmierci stryjenki Małgorzaty ziemię gostynińską^[25]. Młody książę zmarł w nocy z 31 grudnia 1461 na 1 stycznia 1462. Ponieważ jego jedyny brat i spadkobierca był niepełnoletni, faktyczne rządy na Mazowszu Zachodnim i w ruskim księstwie bełskim powtórnie sprawowała rada regencyjna. Śmierć Władysława II nastąpiła już pod koniec lutego 1462^[26].

W ostatnim dniu życia młodszy syn Anny zdążył sporządzić dokument, którym powiększał uposażenie matki o ziemię gostynińską z miastami Gostyninem, Gąbinem i Osmolinem oraz 20 wsiami, w tym m.in. Kozicami, Krobinem, Lipieńskiem, Muchnicami, Mysłownią, Ratajami, Sannikami, Siedlcami (Sielcami), Skrzanami, Starepolem (Staropolem) i Topolnem, a także częściami miejscowości Niedrzaków i Skórzewo^[27]. Nadanie nie zostało uznane przez biskupa Giżyckiego oraz urzędników gostynińskich i miejscową szlachtę jako dokonane bez ich zgody i wiedzy, w pośpiechu i niezgodnie z obowiązującą praktyką kancelaryjną, w dodatku przez osobę z racji wieku niezdolną do czynności prawnych^[28].

W dziejach Mazowsza Zachodniego krótkie panowanie jedynych dzieci Anny było tylko „epizodem bez większego znaczenia, natomiast ich śmierć stworzyła zupełnie nową sytuację polityczną”^[29]. Synowie księżnej byli bowiem ostatnimi męskimi przedstawicielami zachodniomazowieckiej, młodszej gałęzi dynastii Piastów^[25][30]. Ponieważ żeńska przedstawicielka tej linii przebywała na Śląsku, a wszyscy męscy członkowie starszej, warszawsko-czerskiej gałęzi rodu byli nieletni, rozpoczęła się walka o dziedzictwo, do której włączyli się także obcy władcy. Rządy w opróżnionej dzielnicy przejęła na krótko ciotka zmarłych książąt Katarzyna, która była ówcześnie jedynym na Mazowszu dorosłym przedstawicielem miejscowych Piastów^[25][31]. „W zamieszkach, które wybuchły po zgonie Władysława II na obszarze południowego Mazowsza, Anna nie odegrała żadnej roli”^[32].

Działania polskiego króla Kazimierza IV, który szybko zawarł umowę ze szlachtą bełską, doprowadziły do inkorporacji ruskiego księstwa ze stolicą w Bełzie do Korony w marcu 1462. Jesienią doszło do analogicznych porozumień ze szlachtą ziem gostynińskiej i rawskiej. Dzięki temu, a także wyrokowi sądu sejmowego w sporze o płockie dziedzictwo, który toczył się między Kazimierzem IV a księżnymi Katarzyną i Małgorzatą, pretendującymi do spadku po bratankach i braciach stryjecznych, w grudniu 1462 doszło do inkorporacji dwóch kolejnych ziem, które należały uprzednio do męża i dzieci księżnej Anny, do Królestwa Polskiego^[33].

W czasie sporów o dziedzictwo Anna oleśnicka, która w latach 1455–1459 oraz przez niecałe dwa miesiące w 1462 sprawowała opiekę nad synami i krótkotrwałe rządy w dzielnicy płockiej, nie zgłaszała pretensji do ziem zajętych przez polskiego króla, mimo że mogła ubiegać się o władzę w ziemi gostynińskiej, przyznanej jej na łożu śmierci przez młodszego syna. Możliwe jednak, że już w 1462 zawarła porozumienie z Kazimierzem Jagiellończykiem, który zabezpieczył wcześniejszy stan posiadania księżnej, Anna zaś zrzekła się swoich praw do Gostynina i ewentualnych pretensji do innych ziem^[34].

Po śmierci męża oleśnicka księżniczka weszła w posiadanie zapisanej jej we wrześniu 1451 oprawy wdowiej^[35][13], której zasięg terytorialny pokrywał się w zasadzie z kasztelanią sochaczewską^[36], obejmując 5 miast i 15 wsi, ponadto zaś 1 miasto i 3 wsie w ziemi rawskiej^[19]. Oprawę Anny stanowiły jednak również inne miejscowości poza tymi, które były wymienione w dokumencie z 1451, bowiem była ona np. właścicielką Czermna w księstwie gostynińskim, którym w latach 1442–1459 rządziła jej szwagierka^[32].

Księżna sochaczewska posiadała pełnię władzy w dobrach oprawnych i jurysdykcję nad poddanymi wraz z prawem do wydobywania rud żelaza i czerpania dochodów z kar sądowych, z wyjątkiem jednak prawa do polowania na tury i uchylania się od udziału w wyprawach wojennych książąt płockich^[21][13].

W marcu 1462, po pogrzebie młodszego syna, przeniosła się z Płocka do Sochaczewa^[2]. Nie przejawiała żadnych ambicji politycznych, zajmując się głównie kwestiami gospodarczymi^[34]. Z okresu rządów Anny w dobrach oprawnych zachowały się zarówno dokumenty, jak i zapiski związane z licznymi nadaniami księżnej na rzecz miast i wsi, instytucji kościelnych i osób świeckich^[37].

W latach 60. i 70. XV wieku władczyni sochaczewska utrzymywała przyjazne stosunku z polskim monarchą, który m.in. zapisał jej dożywotnio czynsz płacony w złocie książętom mazowieckim przez arcybiskupów gnieźnieńskich oraz ofiarował szczerozłoty kielich^[38][34].

W lutym 1476 księżna zrezygnowała z księstwa sochaczewskiego na rzecz polskiego króla Kazimierza IV. W ramach odszkodowania Jagiellończyk przekazał jej w dożywotnie władanie m.in. bogate starostwo kolskie^[9], uwolnione od zapisanych na nim sum dłużnych, które po śmierci w 1474 Hińczy z Rogowa dzierżył podkomorzy łęczycki Dziersław z Bielaw i Młogoszyna^[39].

Porozumienie księżnej sochaczewskiej z polskim królem, do którego doszło w wielkopolskim Kole na przełomie grudnia 1475 i stycznia 1476^[40], na mocy którego miesiąc później Anna dobrowolnie przekazała Kazimierzowi ziemię sochaczewską, „jest trudne do wytłumaczenia”^[41]. Możliwe, że oleśnicka Piastówna obawiała się jakichś działań zaczepnych ze strony powinowatych i próby zajęcia jej ziem przez książąt Mazowsza Wschodniego, skonfliktowanych z Kazimierzem IV, którym sprzyjała koniunktura międzynarodowa^[42][43]. Porozumiewając się z księżną sochaczewską, polski władca zabezpieczał się przed zagrożeniem ze strony Konrada III i jego braci, którzy mogli stać się sprzymierzeńcami Macieja Korwina i krzyżaków, jak też gwarantował sobie sukcesję po Annie^[44].

Księżna Anna objęła w posiadanie miasta Koło i Brdów z zamkiem kolskim i dobrami obejmującymi 24 wsie, m.in. Białków, Byliczki, Czołowo, Dębinę, Dziurawy, Gąsiorów, Mniszek, Osiek, Ossowie, Ruchennę, Tarnowy Kierz (Tarnówkę), Trzęśniew i Wakowy^[9][45]. Monarcha zobowiązał się też oddać Annie miasto Mszczonów wraz ze wsią Zator, po wykupieniu ich z rąk kasztelanowej kaliskiej^[9], w zamian za rezygnację księżnej z czynszu zapisanego jej na krakowskich żupach solnych^[46].

Księżna zatrzymała ponadto część dóbr położonych w ziemi sochaczewskiej – miasto Bolimów z 6 wsiami: Czerwoną Niwą, Guzowem, Huminem, Starym Bolimowem, Starymi Wiskitkami i Wolą Miedniewską^[9]. Posiadłości, które wchodziły uprzednio w skład oprawy wdowiej Piastówny oleśnickiej, zostały jej ponownie nadane przez króla polskiego wraz z daninami miodnymi z Jaktorowa i Kozłowic^[47].

W dokumentach z lat 1477–1478 Anna występowała jako tenutariuszka kolska^[12], rezygnując z partykularnej tytulatury sochaczewskiej^[37], ale używając jednocześnie do śmierci tytułu mazowieckiej księżnej^[9]. W przywilejach dla mieszczan kolskich z 1477 określała się jako „Anna z Bożej łaski księżna Mazowsza i Rusi, pani sochaczewska, pani i dziedziczka Śląska”^[48] oraz „tenutariuszka zamku kolskiego i wszystkich dóbr do niego przynależnych” czy też „właścicielka zamku kolskiego oraz wszystkich dóbr należących do wspomnianego zamku”^[49][50]. Nie są znane pieczęcie Anny (zachowały się tylko przywieszone do nich sznury). Biorąc pod uwagę odciski pieczęci innych władczyń mazowieckich, prawdopodobnie używała jedynie tłoków z tytulaturą ogólną^[51].

Po inkorporacji ziemi sochaczewskiej do Korony jej była władczyni przebywała najczęściej w zamku w Kole, dbając również o rozwój miasta^[9]. W 1477 potwierdziła dokument lokacyjny Koła z 1362^[52] oraz status kolskiego cechu kuśnierzy^[9] (pergaminy przechowywane w warszawskim Archiwum Głównym Akt Dawnych^[53] i we wrocławskim Ossolineum)^[54], a rok później zatwierdziła sprzedaż dziedzicznego wójtostwa w Kole radzie miejskiej^[55]. Ponadto wspierała miejscowy klasztor bernardyński, czyniąc na jego rzecz nadania^[46].

W 1476 zawarła w Kole układ z arcybiskupem gnieźnieńskim Jakubem z Sienna, dotyczący kwestii prawnych i majątkowych^[46]. Zarządem tenuty zajmował się zaufany urzędnik Anny, kasztelan sochaczewski Sławiec z Niemygłów herbu Bolesta, jej następca na urzędzie starosty kolskiego^[55].

Księżna Anna zmarła krótko przed 29 marca 1481, co wynika z dokumentu jej brata Konrada X Białego^[56]. Prawdopodobnie stało się to w marcu. Chociaż w akcie, który zachował się w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, Anna nie została wymieniona z imienia, to była jedyną siostrą księcia, która żyła po 1466^[57].

Dokument wrocławski przeczy informacji zawartej w XVI-wiecznej kronice Jana z Komorowa^[58], że kapituła generalna franciszkanów, która w sierpniu 1482 odbywała się w Kole, spotkała się z życzliwym przyjęciem księżnej Anny^[36]. Wcześniejszą datę jej śmierci potwierdza również list opata żagańskiego z marca 1482, z którego wynika, że siostra Konrada „frawe Anna herczugin in der Masse” wówczas już nie żyła^[59].

Została pochowana w krypcie pod głównym ołtarzem kościoła klasztornego bernardynów pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Kole^[60][61], którego była współfundatorką (zapisem testamentowym przeznaczyła m.in. 120 groszy na ukończenie nawy świątyni, zwanej w późniejszych czasach spelunką)^[5]. Bernardyni, pamiętając o „osobliwszej dobrodziejce”^[62], wmurowali w ścianę klasztoru tablicę upamiętniającą imię księżnej^[63], umieszczając ją na czele dobrodziejów^[46].

Pożar, który wybuchł w XVI wieku, zniszczył budowlę, „grzebiąc w gruzach popioły pierwszej fundatorki”^[64]. W trakcie prac remontowych, prowadzonych od lat 90. XX wieku, gotyckie podziemia, w których pochowano księżnę, zostały uporządkowane i udostępnione zwiedzającym. W tak zwanym dolnym kościele umieszczono dwa symboliczne grobowce – księżnej Anny oraz generała Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego herbu Ogończyk^{[65] [66] [67]} .

• Oswald Balzer: Genealogia Piastów. Kraków: Akademia Umiejętności, 1895.
• Józef Burszta: Sześćset lat miasta Koła. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1963.
• Antoni Gąsiorowski: Kolskie starostwo i kolscy starostowie w czasach jagiellońskich. W: Izabela Skierska (red.): Królewskie miasto Koło. Studia w 650. rocznicę lokacji miasta. Koło: Gmina Miejska Koło, 2012. ISBN 978-83-62485-84-0.
• Irena Gieysztorowa, Andrzej Zahorski, Juliusz Łukasiewicz (red.): Cztery wieki Mazowsza. Szkice z dziejów 1526-1914. Warszawa: Instytut „Wydawniczy Nasza Księgarnia”, 1968.
• Janusz Grabowski: Dynastia Piastów mazowieckich. Studia nad dziejami politycznymi Mazowsza, intytulacją i genealogią książąt. Kraków: Wydawnictwo Avalon, 2012. ISBN 978-83-7730-066-4.
• Janusz Grabowski: Poczet książąt i księżnych mazowieckich. Kraków: Wydawnictwo Avalon, 2019. ISBN 978-83-7730-387-0.
• Historia miasta Koła. Kurier Kolski – Serwis Informacyjny Miasta Koła, 2010. [dostęp 2023-01-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-11-17)].
• Kazimierz Jasiński: Rodowód Piastów mazowieckich. Poznań – Wrocław: Wydawnictwo Historyczne, 1998. ISBN 83-913563-0-2.
• Kazimierz Jasiński: Rodowód Piastów śląskich. Piastowie wrocławscy, legnicko-brzescy, świdniccy, ziębiccy, głogowscy, żagańscy, oleśniccy, opolscy, cieszyńscy i oświęcimscy. Wyd. II poprawione. Kraków: Wydawnictwo Avalon, 2007. ISBN 978-83-60448-28-1.
• Mariusz Kozajda: Klasztor nam pięknieje!. Kurier Kolski – Serwis Informacyjny Miasta Koła, 2013-08-17. [dostęp 2023-01-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-27)].
• Mariusz Kozajda: Wielkanoc w Kole. Zobacz Groby Pańskie w kolskich kościołach. Kurier Kolski – Serwis Informacyjny Miasta Koła, 2011-04-23. [dostęp 2023-01-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-26)].
• Marian Kutzner: Wielkopolska, Kujawy, ziemie sieradzka i łęczycka. W: Teresa Mroczko, Marian Arszyński (red.): Architektura gotycka w Polsce. T. 1. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1995. ISBN 83-85938-41-9.
• Władysław Pałucki: Dzieje Wiskitek do schyłku XVIII wieku. W: Władysław Pałucki (red.): Wiskitki. Warszawa: Książka i Wiedza, 1977.
• Tadeusz Piotrowski: Anna, żona Włodzisława I, księżna mazowiecka. W: Władysław Konopczyński (red.): Polski słownik biograficzny. T. 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1935.
• Anna Supruniuk: Mazowsze Siemowitów (1341–1442). Dzieje polityczne i struktury władzy. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2010. ISBN 978-83-7181-644-4.
• Aleksander Swieżawski. Wcielenie ziemi sochaczewskiej do Korony (1476 r.). „Przegląd Historyczny”. 3, 1976. [zarchiwizowane z adresu 2023-01-27]. 
• Aleksander Swieżawski: Ziemia bełska. Zarys dziejów politycznych do roku 1462. Częstochowa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, 1990.
• Piotr Węcowski: Mazowsze w Koronie. Propaganda i legitymizacja władzy Kazimierza Jagiellończyka na Mazowszu. Kraków: Towarzystwo Naukowe „Societas Vistulana”, 2004. ISBN 83-88385-45-3.
• Michał Witanowski. Anna, księżna Sochaczewska (Przyczynek do dziejów miasta Koła). „Kaliszanin. Gazeta miasta Kalisza i jego okolic”. 94, 1890-11-28. 
• Michał Witanowski. Pomnik Stanisława z Ruszkowa Ruszkowskiego. „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”. 2, 1896. 
• Krzysztof Witkowski: Kościół i klasztor OO. Bernardynów w Kole. Koło: Gmina Miejska Koło, 2021. ISBN 978-83-955671-8-6.
• Katarzyna Wojtysiak, Krzysztof Witkowski. Sześćset pięćdziesiąt lat miasta Koła. „Zapiski Kazimierzowskie”. 9, 2012.