Środki znieczulające miejscowo – substancje wywołujące znieczulenie miejscowe poprzez zablokowanie przewodzenia impulsów nerwowych w wybranym fragmencie ciała. Powodują zniesienie odczuwania bólu i często innych bodźców czuciowych oraz hamują odruchy i możliwość poruszania znieczulaną częścią ciała. W przeciwieństwie do środków znieczulających ogólnie nie wpływają na świadomość i funkcje mózgu.

Środki znieczulające miejscowo stosuje się do przeprowadzania zabiegów chirurgicznych, stomatologicznych, okulistycznych i diagnostycznych bez narażenia pacjenta na silny ból towarzyszący tym zabiegom.

Najczęściej stosuje się je razem ze środkami obkurczającymi naczynia krwionośne, głównie sympatykomimetykami (np. epinefryną, norepinefryną)^[1]. Ma to na celu zmniejszenie ich wchłaniania do krwiobiegu, a więc przedłużenie działania miejscowego i zmniejszenie działań niepożądanych ogólnoustrojowych^[1]. Dodatkowo zmniejsza się ukrwienie pola operacyjnego co ułatwia zabieg i zmniejsza ryzyko krwawienia^[1].

Środki znieczulające (głównie typu estrowego) miejscowo mogą wywoływać reakcje alergiczne, od łagodnych (np. osutka w miejscu podania) do ciężkich (wstrząs anafilaktyczny)^[1].

Mogą dostać się również w dużej dawce do krążenia systemowego przez przypadkowe podanie dożylne, podanie zbyt dużej dawki lub zbyt szybkie wchłanianie z miejsca podania^[1].

Po dostaniu się do krwi mogą wpływać hamująco na pracę serca^[1]:

• ujemny efekt chronotropowy (bradykardia),
• ujemny efekt inotropowy,
• ujemny efekt dromotropowy (działanie arytmogenne, hamowanie przewodzenia impulsów w układzie bodźco-przewodzącym, blok przedsionkowo-komorowy, zatrzymanie pracy serca, drgawki z niedotlenienia).

Działanie arytmogenne niektórych środków znieczulających, np. lidokainy wykorzystuje się leczniczo, w terapii arytmii^[1].

W wyższych dawkach mogą porażać mięśnie szkieletowe, przez hamowanie przewodzenia w synapsach nerwowo-mięśniowych. Mogą też wpływać na ośrodkowy układ nerwowy.

Działanie toksyczne po przedawkowaniu objawia się zaburzeniami ze strony ośrodkowego układu nerwowego. W pierwszej fazie jest to pobudzenie psychoruchowe, które wynika z blokowania neuronów hamujących^[1]. Później może dochodzić do niepokoju, lęków, omamów, majaczenia, wymiotów, drętwienia języka, odczuwania metalicznego posmaku w ustach, zaburzeń widzenia, drgawek. Poważne zatrucia prowadzą do utraty świadomości, drgawek klonicznych, porażenia ośrodka oddechowego i naczynioruchowego (co prowadzi do zgonu przez uduszenie)^[1].

W pierwszej kolejności należy podać tlen i wykonać masaż serca^[1]. Przy braku efektu po 2 min. podać dożylnie 0,5-1mg adrenaliny^[1]. Przy drgawkach podaje się chlorek suksametonium, a diazepam (10-20mg), gdy drgawki nie są spowodowane niedotlenieniem i zatrzymaniem pracy serca^[1].

• kokaina
• benzokaina
• prokaina
• tetrakaina

• lidokaina
• artykaina
• prylokaina
• mepiwakaina
• bupiwakaina
• ropiwakaina
• lewobupiwakaina
• etydokaina

Środki znieczulające miejscowo można podzielić według zastosowania farmakologicznego, na środki znieczulenia powierzchniowego, nasiękowego, przewodowego (do znieczuleń przewodowych należą także znieczulenie rdzeniowe, nadoponowe i przykręgosłupowe^[1]).

• lidokaina
• kokaina
• butakaina
• dykloina
• mepiwakaina
• piperokaina

substancje pochodzenia naturalnego, działające drażniąco:

• kapsaicyna
• mentol
• kamfora

• lidokaina
• mepiwakaina
• piperokaina
• artikaina
• prokaina

• lidokaina
• mepiwakaina
• piperokaina
• artikaina
• prokaina
• bupiwakaina

• lidokaina
• mepiwokaina
• piperokaina
• bupiwakaina
• amylokaina

• bupiwakaina
• lidokaina
• tetrakaina

• lidokaina
• tetrakaina
• oksybuprokaina
• proksymetakaina

• lidokaina
• mepiwakaina
• bupiwakaina
• artykaina
• tolikaina
• prilokaina

• znieczulenie miejscowe
• znieczulenie ogólne

• Janiec Waldemar (red.), Kompendium farmakologii Wydanie II, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006, ISBN 83-200-3589-9