बुद्ध धर्म हलिमय् ततःधँगु धर्मत मध्ये प्यंगुगु ल्याखय् लाःगु धर्म ख:| ई.पू. या ६ अाैं शताब्दि पाखेँ नेपालया लुम्विनीस जन्मय् जुम्ह गौतम बुद्धया शिक्षास अाधारित न्ह्याना च्वँगु अाध्यात्मिक मार्ग, ज्ञान दर्शन, संस्कृति व विचार ढाँचा हे बुद्ध धर्म खः । थ्व धर्म ईश्वर केन्द्रित जुया याचक पद्धतिया धर्म मजुसे स्वयम् थःहे प्रयत्नयाना अाधात्मिक ज्ञान लुइका संसार वन्धन दुःख चक्रं मुक्त जुयेगु अाज्जु तया योग साधना याइगु छगू श्रमण पद्धति

खः ।

भगवान बुद्ध महापरिनिर्वाण जुई धुंका थी थी कथंया संस्कृति व परम्परा तयेगु विकास जुल । अथेसां नं क्वय् न्ह्यथना तःगु मूल शिक्षा त दक्व परम्पराय् नं उत्थेहे मूल शिक्षाया रूपय् अवलम्वन याना तःगु दु ।

बुद्ध शिक्षाया मूल हे चतुरार्य सत्य खः । थुकि कना तःगु प्यंगू सत्य थुकथं दु । -

1. दुःख आर्य सत्य - थ्व संसारय् दुःख दु ।
2. दुःख समुदय सत्य - दुःखया कारण तृष्णा खः । अर्थात् छुंनं विषय वस्तुस यःगु वा मयःगु भाव तया ब्यवहार यार्इगु ।
3. दुःख निरोध सत्य - तृष्णा यात नाश याये धुंका दुःख निरोध जुइ ।
4. दुःख निरोधागामिनी प्रतिपदा सत्य - दुःख निरोध यायेगु लँपु आर्य अष्टाङ्गिक मार्ग खः ।

‘प्रतीत्य’ धयागु ‘निर्भर जुइगु’ खःसा ‘समुत्पाद’ धयागु ‘उत्पत्ति’ खः । उकिं थुकियागु अर्थ - छुँ नं घटना, वस्तु वा प्रक्रिया थःहे स्वतन्त्र रूपं उत्पन्न जुइ मफु । उपिं फुक्कं हेतु प्रत्येय अथवा कारण व अवस्थाया लिच्वः कथं जक उत्पन्न जुइगु खः । प्रतीत्यसमुत्पादया थ्वहे परिभाषायात थुइकेया लागि  विनयपिटकया महावग्गपालीस दया च्वँगु गाथा थन लुमंके बहः जुर्इ - ‘ये धम्मा हेतुप्पभवा, तेसं हेतुं तथागतो आह । तेसञ्‍च यो निरोधो, एवंवादी महासमणो ॥’ दुःखया कारण व उकिया निरोधया विषयस भगवान बुद्ध देशना याना बिज्याःगु थुगु शिक्षायात अनुलोम व प्रतिलोम कथं कना तःगु दु ।

अनुलोम ज्ञान - ‘‘इति इमस्मिं सति इदं होति, इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्‍जति, यदिदं – अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा, सङ्खारपच्‍चया विञ्‍ञाणं, विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूपं, नामरूपपच्‍चया सलायतनं, सलायतनपच्‍चया फस्सो, फस्सपच्‍चया वेदना, वेदनापच्‍चया तण्हा, तण्हापच्‍चया उपादानं, उपादानपच्‍चया भवो, भवपच्‍चया जाति, जातिपच्‍चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होती’’ति। थुकिया भाव थुकथं दु - थ्व दुगुलिं व दुगु खः, थ्व उत्पत्ति जुगुलिं व उत्पत्ति जुगू खः । गथेकि, अविद्याया कारणं क्रमशः संस्कार, प्रतिसन्धि विज्ञान, पञ्चस्कन्ध, खुगु आयतन अर्थात् मिखा, न्हायेपं, म्येँ, न्हाय्, छ्यँगु व मन उत्पन्न जुर्इ । थुपिं आयतन व उकिया कामविषय लिसे स्पर्श जुइवं सुखद, दुखद वा उपेक्षा वेदना उत्पन्न जुइ । थुपिं वेदना प्रति यः वा मयो भावं प्रतिक्रिया यार्इ बले तृष्णा उत्पन्न यार्इ । वहे तृष्णां उपादान अर्थात् पेप्पुना च्वनीगु स्वभाव उत्पन्न यार्इ । थुगु उपादानया कारणं हे पुनर्जन्म जुइ ।अले जन्मलिसें वइगु संसारया ब्याक्वं दुःखत ल्यू ल्यू वर्इ । थथे कारण व परिणामया अनन्त चाकः यात हे संसार धका धाइ।

प्रतिलोम ज्ञान - थ्व दुःखचक्रयात त्वाल्हायेगु शिक्षा ज्ञान खः । खुगू आयतन व उकिया विषयया दथुर्इ स्पर्श जुइसाथं उत्पन्न जुइगु वेदनायात शिक्षितम्ह ब्यक्तिं उक्त उत्पन्न जूगु वेदना प्रति योगु वा मयोगु भाव मतःसे साक्षी भावं, तटस्थ भावं चायेका भाविता याना च्वनी । थथे चायेकेगु विधियात स्मृतिप्रस्थान विपस्सना भावना धार्इ । थथे निरीक्षणयाये सःसा वेदना पच्चया तण्हा जुइगु सट्टा वेदना पच्चया पञ्ञा जू वनी । थुकथं दुःखया अनन्त चाकःयात प्रज्ञारूपी तलवारं चन्हंक त्वाथले फर्इ । अनित्य दुःख अनात्मां युक्तगु विद्यां अविद्या यात निरोध यार्इ । अविद्या निरोध जुलकी सम्पूर्ण दुःख निरोध जुर्इ।  अविद्याया समूल निरोध यायेगु अचुक उपाय शील समाधि प्रज्ञां युक्तगु आर्य अष्टाङ्गिकमार्ग हे खः ।

दुःख मदयेकेयात गौतम बुद्धं ८ता स्वापू दूगु लं क्यनादिगु दु। थ्व ८ता लं शील, समाधि व प्रज्ञाय् बायेछिं।

बौद्ध धर्मले दक्ले प्रथमिक इयम धागु मध्यम मार्ग ख:| मध्यम मार्ग बुद्ध नं बोधि प्राप्त याये स्वया न्ह्य प्रतिपादित याना दिगु ख:| मध्यम मार्गयात अतिवादी मजुइगु व मध्यम रूपं व्यसन कथं यागु आनन्द व सीगु थें न्यागु भक्ति यागु दथुयागु लं धाई|थुकिया दुने क्वे बियातगु विषयत: ला

बुद्ध धर्मय् संघया तःधंगु महत्त्व दु। भिक्षुत संघय् च्वनिगु व संघं हे धम्म पालना यायेगु जूगुलिं संघयात बुद्ध व धर्मनाप त्रिरत्नय् नालातःगु दु। कालान्तरय् मू संघ थी-थी वैचारिक व स्थानीय व्यवहारया आधारय् थीथी कचाय् बायावःन। आःया ईलय् ल्यनाच्वंगु बुद्ध धर्मया संघय् थेरवाद, महायान व बज्रयान दकलय् तःधंगु संघत ख। थाय्‌कथं, बिहार व गोम्पाया आधारय् संघ थीथी कचाय् बायाच्वंगु दु। हलिमय् थथे थाय्‌थासय् व थीथी भाय्, तजिलजि, लहनाय् थ्यनेधुंका नं बुद्ध धर्म सकल संघय् छुं आधारभूत समानता खनेछिं। छुं संघतेसं बुद्ध धर्मया छुं छगू पक्षय् अप्व जोड बियातःगु दै धाःसा छुं संघं मेगु पक्षयात। बुद्धं थःगु ईलय् धर्मया छुं नियमयात हिलाछ्वयेछिंगु धका धयाबिज्यागुलिं संघतेत परिस्थिति अनुसार सनेत वैधानिकता ब्युगु दु।

मू पौ: तिपिटक

बुद्ध धर्मया मू ग्रन्थ त्रिपिटक ख। थ्व ग्रन्थ भगवान बुद्ध मदयेधुंका वसपोलया भिक्षुतेसं वसपोलया सकल धम्मयात सूत्रबद्ध यानातःगु सूत्रतेगु मंका ख। थ्व ग्रन्थय् सुत्ततेत वग्ग, वग्गतेत निकाय व निकायतेत पिटकय् मुंकातःगु दु। थन्याःगु स्वंगु पिटकतेत मुंका त्रिपिटक (स्वंगु पिटक) दयावःगु दु।

त्रिपिटकया न्हापांगु खण्ड विनय पिटक ख। थुकिलि भिक्षु, भिक्षुणी व अनागारिकातेसं पालना यायेगु नैतिक नियम दु। थ्व ग्रन्थ अनुसार भिक्षुतेगु व्यवहारय् दूगु विभिन्न समस्यातेत समाधान यायेत बुद्धं थीथी नियम पलिस्था यानादिल, गुकियात लिपा थ्व ग्रन्थय् समाविष्ट याना तल।

त्रिपिटकया मेगु खण्ड सुत्त पिटक ख। थुकियात संस्कृतय् सुत्र पिटक धायेगु नं या। थुकिया भाषिक अर्थ सुकाया धक्की ख। थ्व ग्रन्थय् मूलःतः बुद्धया उपदेश दु। थ्व पिटकयात यक्व उपविभाजनय् विभक्त यानातःगु दु। थ्व ग्रन्थया सकल उपविभाजनया मंका सूत्र १०,००० स्वया अप्व दु।

त्रिपिटकया स्वंगु खण्ड अभिधम्म पिटक ख। थुकियात अभिधर्म पिटक नं धायेगु या। थ्व ग्रन्थ थाय्‌, संस्कृति व संस्करण अनुसार पाःगु खने दु। थेरवादया पाली ग्रन्थय् अभिधम्म पिटकय् ७गु सफू दु। सर्वास्तिवाद(Sarvāstivāda)य् नं थ्व पिटकय् ७गु सफू दु। छुं साधारण सामग्री व विचारय् सर्वास्तिवादया अभिधम्म पिटक मूल पाली ग्रन्थनाप मेल नःसां थ्व सफू पालीया सफूस्वया यक्व पा। बौद्ध धर्मया मेमेगु प्राचीन संघय् नं अभिधम्म पिटक दूगु जुसां आःया ईले अन्यागु ग्रन्थ तनावने धुंकल।

• त्रिपिटक
• नेवाः बुद्ध धर्म
• थेरवाद
• महायान
• बज्रयान

विकिमिडिया मंका य् थ्व विषय नाप स्वापु दुगु मिडिया दु: Buddhism