केरल കേരളം
God's Own Country
—  state  —
थिरुवन्तपुरम् Location of केरल
निर्देशाङ्क 8°28′N 76°57′E / 08.47°N 76.95°E / 08.47; 76.95
देय्	भारत
क्षेत्र	दखिन भारत
राज्य	केरल
जिल्ला	14
Established	1 November 1956
राजधानी	थिरुवन्तपुरम्
तःधंगु नगर	थिरुवन्तपुरम्
तःधंगु महानगर	कोची महानगरीय क्षेत्र
Governor	R.S. Gavai
Chief Minister	V.S. Achuthanandan
संसद (थाय्)	Unicameral (141‡)
जनसङ्ख्या • सान्द्रता	३१,८३८,६१९ (12th) (2001[update]) • 819/km2 (2,121/sq mi)
व्यावहारिक भाय्()	मलयालम भाषा
ई लागा	IST (UTC+05:30)
विस्तार	38,863 square kilometres (15,005 sq mi) (21st)
ISO 3166-2	IN-KL
मूलुखा: Kerala in India (disputed hatched).svg
खँ ‡ 140 elected, 1 nominated
जाःथाय्	kerala.gov.in
किपा:KeralaSeal.jpg केरल इत्यस्य मुद्रा

केरल (केरलम्) (मलयालम भाषा:കേരളം) भारतया छगू प्रान्त ख। थुकिया राजधानी तिरुअनन्तपुरम् (त्रिवेन्द्रम) ख। थ्व राज्यया मू भाषा मलयालम भाषा ख। हिन्दू धर्म व मुस्मां धर्म नापं थनः ख्रिस्टी धर्मया नं तःधंगु जनसंख्या दु। भौगोलिक कथं केरल भारतया दखिन-पश्चिमी सीमाय् अरब सागर व सह्याद्रि पर्वत श्रृंखलाया दथुइ ला। थ्व राज्यया क्षेत्रफल ३८८६३ वर्ग किलोमीटर दु। थःगु संस्कृति व भाषाया वैशिष्ट्यया कारणं म्हसीकिगु भारतया दखिनय् स्थित प्यंगु राज्यय् केरल छगू ख । थ्व राज्यया मू जलाःखला राज्य तमिलनाडु व कर्नाटक ख। पोंडिच्चेरी (पुतुच्चेरी) राज्यया मय्यष़ि (माहि) नामं म्हसीकिगु थाय्‌ नं केरल राज्यया अन्तर्गतय् ला। अरब सागरय् स्थित केन्द्र शासित प्रदेश लक्षद्वीपया भाषा व संस्कृतिया दृष्टिं केरल नाप बल्लागु स्वापू दु। स्वतंत्रता प्राप्ति न्ह्यः केरलय् जुजुतेगु शासन दयाच्वन। जुलाई १९४९य् तिरुवितांकूर व कोच्चिन शासनयात स्वाना 'तिरुकोच्चि' राज्यया पलिस्था जुवन। व ईले मलबार प्रदेश मद्रास राज्य (आःया तमिलनाडु)या छगू जिल्ला जक्क जुयाच्वन। नोभेम्बर १९५६य् तिरुकोच्चि नाप मलबारयात स्वाना आःया केरलया पलिस्था जुल।

पौराणिक बाखँकथं परशुरामं थःगु परशु लखे वांछःबिले वःहे आकारया भूमि समुद्रं पिहांवल व केरल अस्तित्वय् वल। थन १०गु शताब्दी ईसा पूर्व निसें मनु दूगुया प्रमाण लूगु दु।

केरल खँग्वःया व्युत्पत्तिया बारेय् विद्वानत छगूमत मदु। "चेर - स्थल", 'कीचड' व "अलम-प्रदेश" खँग्वः स्वाना केरल खँग्वः दयावःगु धैगु विश्वास दु। केरल खँग्वःया छगू मेगु अर्थ ख : - समुद्रं पिहां वःगु भूभाग। केरल राज्यय्‌ समुद्र व पर्वतया संगम थाय्‌यात नं केरल धैगु या। प्राचीन विदेशीतेसं थ्व थाय्‌यात 'मलबार'या नामं सम्बोधित यानातःगु दु।

केरलया संस्कृति द्वलंद्व दं पुलां जु। थुकिया काल ५०० ईं. पूर्व निसें ३०० तक्क जूगु भलसा दु। आपाः महाप्रस्तर युगीन स्मारिकात पहाडी लागां प्राप्त जूगु दु। थुकिलिं केरल अतिप्राचीन काल निसें मनुया वासस्थान ख धैगु प्रमाण ब्यु। केरलय् आवास केन्द्रतेगु विकासया निगु चरण संघमकालय् जूगु विश्वास दु। थ्व काल प्राचीन तमिल साहित्यया निर्माण काल ख। संघमकाल सन् ३०० ई. निसें ८०० ई तक्कया काल ख । प्राचीन केरलयात इतिहासकारतेसं तमिल भूभागया अंगया कथं नाला काःगु दु। अःपुइकेयात केरलया इतिहासयात प्राचीन, मध्यकालीन व आधुनिक कालीन स्वंगु भागय् बायेछिं।

• प्राचीन केरल
• मध्यकालीन केरल
• आधुनिक केरल

मू पौ: केरलया भूगोल

भौगोलिक दृष्टिं केरल उत्तर अक्षांश ८ डिग्री १७' ३०" व १२ डिग्री ४७' ४०"या दथुइ व पूर्व रेखांश ७४ डिग्री ७' ४७" व ७७ डिग्री ३७' १२"या दथुइ ला।

भौगोलिक प्रकृतिया आधारय् केरलयात यक्व क्षेत्रय् विभक्त यानातै। सर्वप्रचलित विभाज्य प्रदेश ख, पर्वतीय क्षेत्र, मध्य क्षेत्र, समुद्री क्षेत्र आदि । अधिक स्पष्टताया निंतिं थ्व राज्ययात थ्व कथं विभाजन याना तःगु दु - पूर्वी मलनाड (Eastern Highland), अडिवारम (तराई - Foot Hill Zone), तज्जागु पहाडी क्षेत्र (Hilly Uplands), पालक्काड सुरंग, तृश्शूर-कांजगाड समतल, एरणाकुलम - तिरुवनन्तपुरम रोलिङ समतल व पश्चिमी तटीय समतल। थनया भौगोलिक प्रकृतिइ पहाड व समावेश जु।

केरलया ४१गु खुसित पश्चिमी दिशाय् स्थित समुद्र वा पुखुलि स्वा वनि। थुकिया नापं पूर्वी दिशाय् बाहा वनिगु स्वंगु खुसि, छुं पुखु व नहर आदि नं थ्व राज्यया जलसम्पदाया अङ्ग ख।

केरलया मू झ्वालाय् अतिरप्पिळ्ळि, अरुवि, आऱ्ऱुकाल्, आड्यन् पाऱ, ओलियरिक् , करुवार, कान्तप्पाऱ, कीऴार्कुत्त्, कुंभावुरुट्टि , काञ्ञिरक्कॊल्लि , वळञ्ञकानं, चार्प्प, तुषारगिरि, तॊम्मन्कुत्त्, न्यायंकाट् , पालरुवि, पॆरुंतेनरुवि, मरोट्टिच्चाल्, मीन्वल्लं, माऱामल, मीन्मुट्टि, वाऴच्चाल्, वेनन्ब्रावटि, वळञ्ञकानं, सूचिप्पाऱ, चीयप्पाऱ, पट्टत्तिप्पाऱ , पवर् हौस्, चेतालयं, धोनि, सीतार्कुण्ट्, सीतम्मक्कुण्ट् आदि ला।

मू पौ: केरलया जलवायु

भूमध्यरेखा स्वया ८ डिग्री जक्क तापाक्क दूगुलिं केरलय् ताहाःन्वैगु मौसम दु। थनया धर्तीया जां (उच्च-निम्न स्थिति) जलवायुय् यक्व प्रभाव या। केरलया जलवायुया विशेषता शीतल मन्द फे व भारी वर्षा ख। प्रमुख वर्षाकाल इडवप्पाति वा पश्चिमी मनसुनकाल ख। निगुगु वर्षाकाल तुलावर्षम् वा उत्तरी-पश्चिमी मनसुन ख। सकल वर्ष करीब १२० निसें १४० दिं वर्षा जुइ। औसत वार्षिक वर्षा ३०१७ मिली मीटर दु। भारी वर्षां याना खुसिबाहा वैगु व जन-धनया हानी नं जुइगु या।

मू पौ: केरलया अर्थतन्त्र

केरलया आर्थिक व्यवस्थाय् कृषिया तधःगु योगदान दु। मानव विकास परिमापकया आधारभूत डेटा कथं केरलया उपलब्धि बांला। थ्व कथं भारतया अन्य राज्यया तुलनाय् जनसंख्या वृद्धि दर म्हो जूगु, औसत जनघनत्त्व अप्व जूगु, आपाःगु आयु-दर, बांलाःगु स्वास्थ्य चेतना, म्हो शिशु मृत्यु दर, अप्व साक्षरता, प्राथमिक शिक्षाया सार्वजनिकता, उच्च शिक्षाया सुविधा आदिं थ्व राज्ययात आर्थिक कथं बांलागु संकेत ब्यु।

ग्लोबलाइजेसनया प्रतिकूल प्रभावं कृषि व मेमेगु परम्परागत क्षेत्रयात धाःसा सिधेका हःगु दु। स्वातंत्र्य पूर्व तिरुवितांकूर, कोच्चि, मलबार क्षेत्रया विकास आधुनिक केरलया आर्थिक व्यवस्थाया पृष्ठभूमि ख। थनया भौगोलिक व प्राकृतिक विशेषतां केरलया अर्थतन्त्रया‍त प्राकृतिक सम्पदाया वैविध्य नापं श्रम सम्बन्धित वैविध्य नं प्रदान या। केरलय् कृषि खाद्यान्न व निर्यात याइगु अन्नया निंतिं उपयुक्त मौसम दु। कयर उद्योग, सिं उद्योग, खाद्य तेल उत्पादन आदि कृषि आधारित निर्यात थनया मू आर्थिक निर्यातय् छगू ख।

मू पौ: केरलया नखः

केरलय् धर्माश्रित व धर्मनिरपेक्ष कथंया नखः दु। ओणम केरलया राज्योत्सव ख। केरलय् हनिगु मू हिन्दू नखः ख - विषु, नवरात्रि, दीपावली, शिवरात्रि, तिरुवातिरा आदि । मुस्मांतेसं रमजान, बकरीद, मुहरम, मिलाद-ए-शरीफ आदि हनि धाःसा ईसाईतेसं क्रिसमस, ईस्टर आदि हनि। थ्व नापं हिन्दू, मुस्लिम व ईसाइतेगु देगःले थी-थी कथंया नखः हनिगु या।

मू पौ: केरलया संस्कृति

केरलीय कलायात निगु पुचःले बायेछिं - दृश्य कला व श्रव्य कला । दृश्य कलाया अन्तर्गतय् रंगकला, अनुष्ठान कला, चित्रकला व सिनेमा ला। थनया मू नसाय् बनाना ब्रेड, अवल नानचातु, पूरी, कैबेज दोसा, मोरु दोसा, राइस उपमा, उत्तपम, इडली, इमली राइस, वेज उपमा, इडियप्पम, ओनियन दोसा, रवा दोसा, एला अडा, चिरट्टा पुट्टू, ब्रेड उपमा, इडी चक्कै पोदुतुवल, पीचींगा तीयल, पायार तोरन, एरिसेरी, पुलिंकरी, अदरख करी, मम्पज़ा पुलिशरी, लेमन राइस, उल्ली तीवल, बीटरूट रसम, वेज स्ट्यू, कैबेज पेपर फ्राई, पायसम: अवल पायसम, अरवन पायसम, ग्रीन ग्राम पायसम आदि ला।

थनया प्याखँय् कैकॊत्तिकळि, कलियाट्टं, तप्पटिक्कलि, कूडियाट्टं आदि मू ख।

केरलय् कासा संस्कार यक्व शताब्दि न्ह्य रूपायित जुल। केरलया क्रीडा जगतया ख्यले लोक क्रीडा, आयोधन कला, आधुनिक क्रीडा विद्यमान दु । 'कळरिप्पयट्टु' केरलया प्रान्तीय आयुधन कला ख। न्हापा केरलीय गामे कासायात विशिष्ट महत्व बियातःगु जुसां आधुनिक जीवनशैली व आधुनिक कासाया प्रभावं लोक कासा लुप्त प्राय जुइधुंकल।

थ्व राज्यय् फुटबल, भलिबल, एथलेटिक्स आदि आधुनिक कासा म्हिति। भारतया धावक पी.टी. उषा केरलया नांजाम्ह कासामि ख।

मू पौ: केरलया पर्यटन

केरलया दर्शनीय थासय् पर्वतीय तराइ, समुद्र तटीय क्षेत्र, अरण्य क्षेत्र, तीर्थाटन केन्द्र आदि ला। मून्नार, नेल्लियांपति, पोन्मुटि आदि पर्वतीय क्षेत्र, कोवलम, वर्कला, चेरायि आदि समुद्र तट, पेरियार, इरविकुळम आदि वन्यजन्तु केन्द्र, कोल्लम, अलप्पुष़ा, कोट्टयम, एरणाकुळम आदि पुखु थनया प्रधान पर्यटकीय लागा ख। थ्व राज्यय् भारतीय चिकित्सा पद्धति - आयुर्वेदं नं पर्यटनय् ग्वहालि या। थनया अर्थतन्त्रय् पर्यटनया महत्वपूर्ण योगदान दु।

मू पौ: केरलया भाषा

केरलया भाषा मलयालम भाषा ख। थ्व भाय् द्रविड परिवारया भाषाय् छगू ख। मलयालम भाषाया उत्त्पत्तिया बारेय् यक्व सिद्धान्त प्रस्तुत यानातःगु दु। छगू मत कथं भौगोलिक कारणं आदि द्रविड भाषां मलयालम छ्गू स्वतन्त्र भाषाया कथं विकसित जुयावःगु ख धका नालाः का। थुकिया विपरीत मेगु मत कथं मलयालम तमिलं व्युत्पन्न जूगु भाषा ख। थ्व ख्यले थ्व निगु दक्ले प्रबल बिचा ख। सकल विद्वानतेसं थ्व धाःसा मानेया कि भाषाया परिवर्त्तनया कारणं मलयालमया उत्त्पत्ति जुयावल। तमिल व संस्कृत निगु भाषाया मलयालम भाषा नाप तःधंगु स्वापू दु। मलयालमया मौखिक साहित्य शताब्दियौं पुलां जु। तर साहित्यिक भाषाया रूपं धाःसा थुकिया विकास १३गु शताब्दी निसें जुयावःगु ख। थ्व कालय् च्वयातःगु 'रामचरितम'यात मलयालमया आदि काव्यया कथं कायेगु या।

केरलया अधिकांश मनु द्रविडिय वंशया ख व इमिगु मातृभाषा मलयालम ख। अथे जुसां केरलय् आर्य, अरबी, यहूदी व मिश्रित वंशया मनु नं दु। केरलया निगुगु तधःगु वर्ग आदिवासीतेगु ख। केरल राज्यया रुपय् सन् १९६१य् पलिस्था जुसां आःया केरलया अन्तर्गतय् दूगु प्रदेशया जनगणना १८८१ निसें दूगु खने दु। अनुमानया कथं १७गु शताब्दीया प्रारम्भय् केरलया जनसंख्या लगभग ३० लख दु। १८५०य् थ्व जनसंख्या ४५ लखः थ्यंवन, १८८१य् जनसंख्या अझ अप्वया वन। १९०१य् जनसंख्या ६४ लख जुवन व १९९१य् २९१ लख जुवन। २००१या जनगणना कथं केरलया जनसंख्या ३१८४१३७४ दु।

केरलया मू धर्म हिन्दू, ईसाई व इस्लाम धर्म ख। बौद्ध, जैन, पारसी, सिक्ख, बहाई धर्मावलम्बीया मनुत नं थ्व थासय् च्वं। हिन्दू समाज विविध जाति नं निर्मित दु। ईस्वी सन् ८ गु शताब्दी निसें केरलय् जाति-व्यवस्था प्रचलित जुवन। अनुसूचित जाति व अनुसूचित जनजाति तक्क थी-थी श्रेणीया मनुत जाति - व्यवस्थाया अन्तर्गत सम्मिलित जुवन। जाति व्यवस्थाया कारणं समाजय् च्वे-क्वेया भावना व सामाजिक कुरीति प्रचलित जुल। १९गु शताब्दीया अन्तय् जूगु सामाजिक नवोत्थान अभियानं व २०गु शताब्दीया भारतीय स्वतन्त्रता सङ्ग्रामं जाति व्यवस्थायात म्हो याःगु दु। वर्तमान केरलीय समाजय् जातीय भेदभाव म्हो दु।

केरलयात भारतया राजनीतिक प्रयोगशाला धैगु या। चुनावं कम्यूनिस्ट पार्टी सत्ताय् वैगु व थी-थी पार्टिया मोर्चातेगु गठन व शासन देकिगु आदि यक्व राजनीतिक प्रयोग भारतय् दक्ले न्ह्यः केरलय् जुल। भारतय् मेशिनया मतपेटीया प्रथम प्रयोग नं केरलय् जुल। केरलय् १४० विधान सभा निर्वाचन क्षेत्र व २० लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र दु। विधान सभाय् एंग्लो इंडियन समुदायया छम्ह प्रतिनिधियात नामित याइ। केरलय् यक्व राजनीतिक खलःया उपस्थिति दु, दसु - भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस, मार्क्सवादी कम्यूनिस्ट पार्टी, भारतीय कम्यूनिस्ट पार्टी, जनतादल (एस), मुस्लिम लीग, केरल कांग्रेस (एम), केरल कॉग्रेस (जे) आदि । सकल मू राजनीतिक दलतेगु ज्यामि, ब्वंमि, मिसा, ल्याम्ह, बुंज्यामि व सेवा संगठन नं सक्रिय दु। ट्रेड यूनियनया ल्याखँ नं यक्व दु । १९७३य् केरलय् पंजीकृत ट्रेड यूनियनतेगु संख्या १६८० दु धाःसा १९९६य् थ्व ल्या १०३२६ जुइधुंकल। थ्व राज्यय् सरकारी जागिररत ३००० मनुया निंतिं छगू ट्रेड यूनियन दु।

केरल राज्यया आविर्भाव धुंका राज्यय् १३कः चुनाव जुइधुंकल। नीक्व मन्त्रीमण्डल व १२म्ह मुख्यमत्री हिलेधुंकल। ५ अप्रिल १९५७य् ई. एम. एस. नंपूतिरिप्पाडया नेतृत्वय् प्रथम मन्त्रीमण्डल अधिकारय् वल। आःया मुख्यमन्त्री वी.एस.अच्युतानन्दन नं १८ मे २००६ खुनु शासन काल।

भारतया अन्य राज्यया तुलनाय् थ्व राज्य थ्व ख्यले बांलागु अवस्थाय् दु।

भारतीय परम्परा अनुरूप केरलय् गणित, ज्योतिषी, व ज्योतिषया विकास जुल। गणितया लागाय्‌ प्राचीन केरलय् 'केरल स्कूल ऑफ मैथमेटिक्स' धैगु प्राचीन सीकिगु थाय्‌ प्रसिद्ध जु। केरलीय गणित व ज्योतिषीया विकास आर्यभटया रचना 'आर्यभटीय'या आधारय् जूगु खने दु । केरलीय गणित व ज्योतिषीया विकासक्रमय् ७गु शताब्दीइ हरिदत्तं आविष्कृत 'परहितम्' व ईस्वी सन् १५गु शताब्दीइ वडश्शेरी परमेश्वरनं आविष्कृत 'दृगणितम्' महत्त्वपूर्ण जु।

स्तोत्र व ताडपत्र कथं लुयावःगु प्राचीन केरलीय गणितज्ञकत थ्व कथं दु वररुचि प्रथम, वररुचि द्वितीय, हरिदत्तन, गोविन्दस्वामी, शंकरनारायणन, विद्यामाधवन, तलक्कुलम गोविन्द भट्टतिरि, संगम ग्राम माधवन, वडश्शेरी परमेश्वरन, नीलकंठ सोमयाजी, शंकर वारियर, ज्येष्ठ देवन, मात्तूर नंपूतिरिमार, महिषमंगलम शंकरन, तृक्कण्डियूर अच्युतप्पिषारडी, पुतुमना पोमातिरि (पुतुमना सोमयाजी), कोच्चु कृष्णनाशान, मेलपुत्तूर नारायण भट्टतिरि आदि ।

केरलय् आयुर्वेदया परम्परा प्राचीन दु। केरलीय आयुर्वेदया सर्वाधिक प्रामाणिक ग्रन्थ वाग्भटया 'अष्टांगह्रदयम्' व 'अष्टांगसंग्रहम' ख। केरलीय वैद्यतेसं नं यक्व आयुर्वेद ग्रन्थ च्वःगु दु। केरलीय वैद्य परम्पराय् परम्परागत आयुर्वेद विद्यालयय् स्तानक निसें परिवारिक परम्पराया देशज वैद्य तक्क ला। थनया वैद्यपरिवारय् "अष्टवैद्य" सिक्क नांजा।

आयुर्वेदिक परम्परां थ्व राज्यय् उसाँय् पर्यटनया कथं ग्वहालि नं या। थनया 'पंचकर्म चिकित्सा' आयुर्वेदिक चिकित्साया छगू मू पर्यटकीय आकर्षण ख।

आधुनिक शिक्षाया प्रचार-प्रसार नापं वैज्ञानिक क्षेत्रय् केरलीयतेसं नं योग्यता काःगु दु। विज्ञानया थी-थी शाखाय् केरलया वैज्ञानिकतेसं ज्यायाःगु खने दु। दसु - के. आर. रामनाथन, सी. आर. पिषारडी, आर. एस. कृष्णन, जी. एन. रामचन्द्रन, गोपीनाथ कर्ता, यू. एस. नायर, के. आर. नायर, ई. सी. जी. सुदर्शन, एम. एम. मत्तायि, के. आई. वर्गीस, एम. एस. स्वामीनाथन, ताणु पद्मनाभन, पी. के. अय्यंगार, एम. जी. रामदास मेनन, के. के. नायर, एन. के. पणिक्कर, एन. बालकृष्णन नायर, के. के. नायर, के. जी. अडियोडी, जी. माधवन नायर आदि।

आधुनिक विज्ञानया केरलय् दूगु संस्थात वैज्ञानिक - प्रौद्योगिकी विद्यालय, वैज्ञानिक अनुसंधान प्रतिष्ठान आदि ख।

केरलय् १४ गु जिल्ला दु। थ्व ख:

• आलप्पुषा़ जिल्ला
• एर्ण्णाकुल़म जिल्ला
• इड्डुक्कि जिल्ला
• कण्णूर जिल्ला
• कासरगोड जिल्ला
• कोल्लम जिल्ला
• कोट्टयम जिल्ला
• कोषि़क्कोड जिल्ला (कालीकट)
• तिरुअनन्तपुरम जिल्ला (त्रिवेन्द्रम, तिरुवनन्तपुरम)
• त्रिश्शूर जिल्ला
• पत्तनमत्तिट्टा जिल्ला
• पालाक्काड जिल्ला (पालघाट)
• मलप्पुरम जिल्ला
• वयनाड जिल्ला

• केरलय् पर्यटन - जागरण

v t e   आंध्रप्रदेश अरुणाचलप्रदेश आसाम उत्तरप्रदेश उत्तरांचल उडिसा कर्नाटक केरला गोवा गुजरात छत्तीसगढ जम्मू व कश्मिर झारखंड तमिलनाडु त्रिपुरा दिल्ली नागाल्यान्ड पश्चिम बंगाल (पञ्जाब) (बिहार) मणिपुर मध्यप्रदेश महाराष्ट्र मिजोरम मेघालय राजस्थान सिक्किम हरियाणा हिमाचल प्रदेश अंदमान व निकोबार द्वीप चंडीगढ दमन व दीउ दादरा व नगर हवेली पोन्डिचेरी लक्षद्वीप दिल्ली (संघ राजधानी राज्यक्षेत्र)

विकिमिडिया मंका य् थ्व विषय नाप स्वापु दुगु मिडिया दु: Kerala