ပါရှန်းဒဏ္ဍာရီ (အင်္ဂလိပ်: Persian mythology) သည် ရှေးခေတ်အချိန်က ဇာတ်လမ်းပုံပြင်များဖြစ်၍ ထိုပုံပြင်များအားလုံးတွင် သာမန်ထက်လွန်ကဲသော၊ သဘာဝလွန် သက်ရှိပုဂ္ဂိုလ်များပါဝင်သည်။ အီရန်နိုင်ငံ၏ ဒဏ္ဍာရီဆိုင်ရာအတိတ်မှ ယူငင်ထား၍ ထိုဇာတ်လမ်းပုံပြင်များသည် ၎င်းတို့၏ လူမှုအဖွဲ့အစည်းကို ရောင်ပြန်ဟပ်ဖော်ပြနိုင်သည်။ ဥပမာအားဖြင့် အကောင်း နှင့် အဆိုး ရင်ဆိုင်ကြခြင်း၊ ယာဇာတ်ဟုခေါ်သော နတ်ဘုရားအငယ်များ၏ ဆောင်ရွက်ချက်များ၊ သူရဲကောင်းများနှင့် အံ့ဖွယ်ဒဏ္ဍာရီလာအကောင်များ၏ စွန့်စားခန်းများ အပေါ်ရှိ သဘောထားများသည် ၎င်းတို့လူ့အဖွဲ့အစည်းအပေါ် ရောင်ပြန်ဟပ်ညွှန်းဆိုနိုင်သည်။ ဒဏ္ဍာရီသည် အီရန်လူ့အဖွဲ့အစည်း၌ အရေးပါသောအခန်းကဏ္ဍမှပါဝင်နေပြီး ထိုအကြောင်းအရာများကို အီရန်သမိုင်းနှင့် ဆက်စပ်စဉ်းစားပါက ပို၍နားလည်နိုင်သည်။

ဤရည်ရွယ်ချက်အတွက် ခေတ်သစ်နိုင်ငံရေးနယ်နိမိတ်များကို မေ့ထားပြီး မဟာအီရန်နိုင်ငံခေတ်က သမိုင်းဆိုင်ရာတိုးတက်ဖြစ်ထွန်းမှုများကို ကြည့်ရှုရမည်ဖြစ်သည်။ ထိုမဟာအီရန်နိုင်ငံသည် မျက်မှောက်ခေတ်အီရန်၏ နယ်စည်းများအလွန်က အလယ်အာရှ၊ အနာတိုလီယား၊ မက်ဆိုပိုတေးမီးယား၊ ကောကာဆပ်စ် (ကောကေးရှ/ကောကာဇီးယာ ဟုလည်းခေါ်သည်) ဒေသများကိုလွှမ်းခြုံနိုင်သော ကျယ်ပြန့်သည့်နယ်မြေတစ်ခုကို ပိုင်ဆိုင်သည်။ သမိုင်းကြောင်းအရ ထိုဒေသများကို များစွာသောအီရန်မင်းဆက်များက ကာလရှည်ကြာ အုပ်စိုးခဲ့ပြီး^{[note ၁][၁][၂][၃]} ထိုအရပ်ဒေသရှိသူများနှင့် ကြာမြင့်စွာထိတွေဆက်ဆံမှုများကြောင့် ပါရှန်းယဉ်ကျေးမှုထဲသို့ ပေါင်းစည်းသွားခဲ့ကြသည်။^{[note ၂]} သို့မဟုတ်ပါကလည်း အီရန်လူမျိုးများစွာတို့သည် ထိုအရပ်ဒေသများ၌ နေထိုင်အခြေချခဲ့ကြ၍ ထိုဒေသများရှိ ယဉ်ကျေးမှုများကို ထောက်ပံ့အားပေး ဦးစီးဦးဆောင်လုပ်နိုင်သည့်အနေအထား ရောက်ရှိခြင်းလည်းဖြစ်နိုင်ပေသည်။^{[note ၃]} ထိုဒေသများဆိုရာ၌ ကျယ်ပြန့်လှသည့် အီရန်ကုန်းပြင်မြင့်နှင့် နယ်နိမိတ်ထိစပ်နေသော လွင်ပြင်ဒေသများကို ဆိုလိုသည်။

မြင့်မားသည့်တောင်တန်းကြီးများတည်ရှိသော ဤပထဝီအနေအထားသည် ဒဏ္ဍာရီဇာတ်လမ်းပုံပြင်များစွာ၌ အရေးကြီးသော ကဏ္ဍအဖြစ်ပါဝင်သည်။ ရှေးဦးအီရန်လူမျိုးများရောက်ရှိလာသည်ကို ညွှန်းဆိုနိုင်သော အီရန်အရှေ့မြောက်ပိုင်းမှ အစောပိုင်း မြေထည် စသည့်ပစ္စည်းများတွေ့ရှိရသကဲ့သို့ အီရန်မြေထည်များ၏ ပုံစံသစ်တစ်ခုကို အီရန်အနောက်ပိုင်းဒေသ၌ ပေါ်ထွက်လာခဲ့သောကြောင့် ဒုတိယမြောက်ဘီစီ ထောင်စုနှစ် (၂၀၀၀ ဘီစီ) ကို ပြောင်းရွှေ့အခြေချသောခေတ်အဖြစ် များသောအားဖြင့် ယူဆနိုင်သည်။ မီးခိုးဖျော့ဖျော့မှသည် အနက်ရောင်ရှိသော မြေထည်ပစ္စည်းများသည် ဘီစီ (၁၄၀၀) ဝန်းကျင်၌ ပေါ်ပေါက်ခဲ့ကြ၏။ ဤဒေသတွင် ၎င်းတို့ကို အစောပိုင်းမီးခိုရောင် အထည် (သို့) အနက်ရောင် (၁) ဟူ၍ခေါ်ဆိုကြသည်။^[၄]

ပါရှန်းဒဏ္ဍာရီနှင့်ပတ်သက်သော အဓိကစုစည်းမှုများမှာ ကဗျာစာဆို ဖာဒေါင်းစီ (Ferdowsi) ၏လွန်ခဲ့သော နှစ်တစ်ထောင်ကရေးသားခဲ့သည့် ရှားဟူနားမဲ (Shahnameh) ကဗျာလင်္ကာစာအုပ်ဖြစ်သည်။ သတ်မှတ်ယူဆချက်အရ ဖာဒေါင်းစီ၏လက်ရာသည် မာဇဒါဘာသာနှင့် ဇိုရိုရက်စထရာဘာသာမှ ဇာတ်ကောင်များ၊ ဇာတ်လမ်းပုံပြင်များမှ ယူငင်ရေးသားထားကာ အဗက်စ်တာကျမ်းစာမှသာမက စကြဝဠာဖန်တီးခြင်းအကြောင်းများပါရှိသော ဘွန်ဒဲဟစ်ရှ်နကျမ်း၊ ဒန်းခါ့ဒ် (သင်္ဂြိုဟ်)ကျမ်းနှင့် အခြားများစွာသောကျမ်းစာများမှ ဇာတ်လမ်းပုံပြင်များကို ထုတ်နှုတ်သုံးစွဲရေးသားခဲ့သည်။

ပါရှန်းဒဏ္ဍာရီလာဇာတ်ကောင်များသည် အမြဲလိုလို အုပ်စုနှစ်ခုမှ တစ်စုတွင်ပါဝင်တတ်သည်။ သူတော်ကောင်း မဟုတ်ပါက မိစ္ဆာဖြစ်သည်။ ဇိုရိုရက်စထရာခေတ်၏ ကိုယ်ကျင့်တရားဆိုင်ရာ အမြင်သဘောထားများ၊ အစောပိုင်း အစ္စလာမ်ခေတ်၏ အမျိုးသားရေးဆိုင်ရာ စံနမူနာများကို ထိုအကောင်းအဆိုး ကွဲလွဲမှုများက ထင်ထပ်စေနိုင်သည်။ ထိုဇိုရိုရက်စထရာခေတ်တွင် "အဖျက်အမှောက် မိစ္ဆာ အန်းရာ မိန်းနျူး ခေါ် အားရစ်မန် နှင့် ၎င်း၏ ဒြူး တပ်ဖွဲ့ (အသူရာကဲ့သို့)၊ အီရန်မျိုးနွယ်ဝင်မဟုတ်သူ (အာရိယန်မျိုးနွယ်မဟုတ်သူ) များနှင့် လောကဖန်တီးရှင် အာဟိုးရာ မက်ဇ်ဒါ (သို့) အောမာ့ဇ် တို့၏ တိုက်ပွဲကြားတွင် ကမ္ဘာလောကကြီးသည် ပိတ်မိညပ်မိနေသည်ဟု ရှုမြင်ကြသည်။ ယာဇတာ (ယာဇတ်) (သို့) အစ်ဇတ်နတ်များနှင့် ဘာသာရေးကိုင်းရှိုင်းကြသော အီရန်လူမျိုးများက ကိုယ်စားပြုထားသော လူတို့၏ နေ့စဉ်ဘဝများ၌ အောအတ်ဇ်နတ်ဘုရားသည် ပါဝင်ဆောင်ရွက်ခြင်း မရှိပေ။

ပါရှန်းလင်္ကာရှည်များနှင့် ဒဏ္ဍာရီမှ အကျော်ကြားဆုံးမှာ သူရဲကောင်း ရောစ်တဲမ် (Rostam)ဖြစ်သည်။ အခြားတစ်ဖက်၌ သက်ဦးဆံပိုင်စနစ်၏ ပြယုတ်ဖြစ်သည့် ရက်စက်ကြမ်းကြုတ်သော ဘုရင်ဇဲဟာ့ခ် (Zahhak) ဖြစ်ရာ နောက်ဆုံး၎င်းကို Kāve က ပုန်ကန်ထကြွ၍ ခြေမှုန်းခဲ့သည်။ ဇဲဟာ့ခ်ကို မြွေပွေးနှစ်ကောင်က စောင့်ရှောက်၍ ၎င်း၏ပခုံးတစ်ဖက်တစ်ချက်ဆီမှ ထွက်ပေါ်ကြီးပြင်းသည်။ ထိုမြွေနှစ်ကောင်ကို မည်မျှပင် ခေါင်းဖြတ်ပစေကာမူ ခေါင်းအသစ်များပြန်လည်ထွက်ပေါ်၍ ထိုဘုရင်ကို စောင့်ရှောက်မြဲဖြစ်၏။ အခြားသော ဒဏ္ဍာရီများစွာကဲ့သို မြွေသည် မိစ္ဆာ၏ သဏ္ဌာန်ဖြစ်သည်။ သို့ရာတွင် အီရန်ဒဏ္ဍာရီ၌ပါသော များပြားသည့် တိရစ္ဆာန်များ၊ ငှက်များ အထူးသဖြင့် ငှက်သည် ကောင်းသောနိမိတ်ဖြစ်၏။ အထင်ရှားဆုံးမှာ ကြီးမားလှပသည့် ဆင်းမားဂ် (Simurgh) ငှက်နှင့် အောင်မြင်မှုနှင့်သက်ဆိုင်သော တော်ဝင်ငှက် ဟိုးမား (Huma) တို့ဖြစ်ကြသည်။ ဟိုးမားငှက်မွှေးတောင်ကို သရဖူတွင် အဆင်တဆာအဖြစ်သုံးကြသည်။

ပယ်ရီ (မြန်မာဒဏ္ဍာရီလာ ကိန္နရီ/ယာ နှင့်ဆင်တူ) သည် အစောပိုင်းဒဏ္ဍာရီ၌ မိစ္ဆာအမျိုးသမီးဖြစ်သော်လည်း အလွန်လှပသည်ဟုယူဆကြသည်။ တဖြည်းဖြည်းခြင်း မကောင်းမှုလျော့နည်းကာ ပို၍ လှပလာသည်။

အကောင်းအဆိုး ထိပ်တိုင်ရင်ဆိုင်မှုများသည် ပါရှန်းဒဏ္ဍာရီနှင့် ဇိုရိုစထရီးယားဘာသာတို့တွင် များစွာလွှမ်းမိုးမှုရှိကြသည်။