Mali

Il-Mali (/ ˈmɑːli /), uffiċjalment ir-Repubblika tal-Mali (bil-Franċiż: République du Mali; Bambara: Mali ka Fasojamana; kitba N'Ko: ߡߊߟߌ ߞߊ ߝߊߛߏߖߊߡߊߣߊ) hu pajjiż fil-Punent tal-Afrika. Il-Mali huwa t-tmien l-akbar pajjiż fl-Afrika, b'żona ta' ftit iktar minn 1,240,000 kilometru kwadru (480,000 sq mi). Il-popolazzjoni tal-Mali hija ta’ 19.1-il miljun. Fl-2017 kien stmat li 67 % tal-popolazzjoni tagħha kienu taħt l-età ta' 25 sena.^[1] Il-belt kapitali tagħha hija Bamako. L-istat sovran tal-Mali jikkonsisti minn tmien reġjuni u l-fruntieri tagħha fit-Tramuntana jilħqu l-fond fin-nofs tad-Deżert tas-Saħara, filwaqt li l-parti tan-Nofsinhar tal-pajjiż, fejn jgħixu l-maġġoranza tal-abitanti, għandha x-xmajjar tan-Niġer u tas-Senegal. L-ekonomija tal-pajjiż tikkonċentra fuq l-agrikoltura u l-minjieri. Uħud mir-riżorsi naturali prominenti tal-Mali jinkludu d-deheb u l-melħ. Il-Mali huwa t-tielet l-akbar produttur tad-deheb fil-kontinent Afrikan.^[2]^[3]

Il-Mali kien jagħmel parti minn tliet imperi tal-Punent tal-Afrika li kkontrollaw il-kummerċ trans-Saħarjan: l-Imperu tal-Ghana (li għalih huwa msemmi l-Ghana), l-Imperu tal-Mali (li għalih huwa msemmi l-Mali), u l-Imperu Songhai. Matul l-età tad-deheb tagħha, kien hemm fjoritura tal-matematika, tal-astronomija, tal-letteratura, u tal-arti.^[4]^[5] Fil-quċċata tiegħu fl-1300, l-Imperu Mali kien ikopri żona ta' madwar id-doppju tad-daqs ta' Franza ta' żminijietna u jasal sal-kosta tal-Punent tal-Afrika.^[6] Fl-aħħar tas-seklu 19, waqt il-ġirja għall-Afrika, Franza ħatfet il-kontroll tal-Mali u għamlitha parti mis-Sudan Franċiż. Is-Sudan Franċiż (dak iż-żmien magħruf bħala r-Repubblika tas-Sudan) ingħaqad mas-Senegal fl-1959, u kiseb l-indipendenza fl-1960 bħala l-Federazzjoni tal-Mali. Ftit wara, wara l-irtirar tas-Senegal mill-Federazzjoni, ir-Repubblika tas-Sudan iddikjarat lilha nnifisha r-Repubblika Indipendenti tal-Mali. Wara perjodu twil ta' tmexxija minn partit wieħed, kolp ta' stat fl-1991 wassal biex tinkiteb kostituzzjoni ġdida u għall-istabbiliment tal-Mali bħala stat demokratiku u b'ħafna partiti.

F'Jannar 2012, fit-Tramuntana tal-Mali faqqa' kunflitt armat, li fih ribelli Tuareg ħadu l-kontroll ta' territorju fit-Tramuntana, u f'April iddikjaraw is-seċessjoni ta' stat ġdid, Azawad.^[7] Il-kunflitt sar iktar ikkumplikat minħabba kolp ta' stat militari li seħħ f’Marzu 2012^[8] u aktar tard ġlied bejn it-Tuareg u fazzjonijiet ribelli oħra. Bi tweġiba għall-kisbiet territorjali, il-militar Franċiż nieda l-Opération Serval f'Jannar 2013.^[9] Xahar wara, il-forzi Maljani u Franċiżi reġgħu qabdu l-parti l-kbira tat-Tramuntana. L-elezzjonijiet Presidenzjali saru fit-28 ta' Lulju 2013, b'taħdita tat-tieni rawnd saret fil-11 ta' Awwissu 2013, u l-elezzjonijiet leġiżlattivi saru fl-24 ta' Novembru u fil-15 ta' Diċembru 2013.

Total tal-fruntieri tal-Mali: 7,908 km, pajjiżi tal-fruntiera (6): l-Alġerija 1,359 km; Burkina Faso 1,325 km; Il-Kosta tal-Avorju 599 km; Ginea 1,062 km; il-Mawritanja 2,236 km; Niġer 838 km, Senegal 489 km.