Il-Letoon (bil-Grieg Antik: Λητῷον), xi kultant Latinizzat bħala Letoum, kien santwarju ta' Leto ħdejn il-belt antika ta' Xanthos f'Lycia. Kien wieħed mill-iżjed ċentri reliġjużi importanti fir-reġjun. Is-sit jinsab fin-Nofsinhar tal-villaġġ ta' Kumluova fid-distrett ta' Fethiye tal-Provinċja ta' Muğla, it-Turkija. Jinsab bejn wieħed u ieħor erba' kilometri fin-Nofsinhar ta' Xanthos tul ix-xmara Xanthos.^[1]

Flimkien ma' Xanthos tniżżel bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1988.^[2]

Is-sejbiet arkeoloġiċi fis-sit, li qatt ma kien insedjament okkupat għalkollox, iżda essenzjalment baqa' ċentru reliġjuż, imorru lura għall-aħħar tas-seklu 6 Q.K. Dan kien qabel l-eġemonija kulturali Griega f'Lycia, li bdiet fil-bidu tas-seklu 4. Fi żminijiet iktar bikrin, is-sit x'aktarx li diġà kien jitqies imqaddes għall-qima ta' alla femminili tal-fertilità iktar bikrija — din kienet Eni Mahanahi f'Lycia — li mbagħad ġiet sostitwita bil-qima ta' Leto, flimkien man-nisel tewmi tagħha.^[3]

Fil-mitoloġija Griega, kien hemm xnigħat ta' qima bikrija ta' Apollo fil-wied ta' Xanthos, mhux appoġġati mill-istorja jew mill-arkeoloġija, kienu pprovduti minn żewġ miti, kull wieħed konness ma' "Lycus". Wieħed nibet minn Telchines ta' Rodi awtoktonu li kien maħsub li kkolonizza r-reġjun fi żmien l-għargħar ta' Deucalion; il-Lycus l-ieħor kien patri minn Ateni ta' Aegeus, li introduċa l-qima ta' Apollo ta' Lycia, li l-etimoloġija folkloristika kienet tikkollegah ma' Lycia u għaldaqstant għamlitu kolonizzatur minn Ateni.^[4]

Il-pedamenti tat-tempju Ellenistiku ddedikat lil Leto, u lil uliedha, Artemis u Apollo, ġew skavati taħt id-direzzjoni ta' H. Metzger mill-1962.^[5] L-arkeologi skavaw il-biċċa l-kbira tal-fdalijiet; l-iskoperti jinkludu l-istele trilingwi ta' Letoon, b'kitbiet bil-Grieg, bil-lingwa ta' Lycia u bl-Aramajk, li pprovdiet ħjiel kruċjali biex ġiet iddeċifrata l-lingwa ta' Lycia; attwalment hija kkonservata fil-Mużew ta' Fethiye.

Is-sagrosantità tas-sit hija deskritta f'aneddotu rrakkontat minn Appjanu rigward Mitridates, li kien qed jippjana li jaqta' s-siġar fil-ġnien imqaddes għall-iskopijiet tiegħu stess fl-assedju tiegħu tal-belt kostali ta' Patara f'Lycia, iżda ġie mwissi biex ma jagħmilx din l-azzjoni ta' sagrileġġ fi ħmar il-lejl li kellu.^[6] Is-sit baqa' attiv matul Żmien ir-Rumani. Is-sit ġie Kristjanizzat permezz tal-kostruzzjoni ta' knisja bikrija, fejn reġgħu ntuża l-ġebel mis-santwarju, iżda ġie abbandunat mis-seklu 7 Q.K.

Is-siti arkeoloġiċi ta' Xanthos-Letoon tniżżlu bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1988.^[2]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet".^[2]

1. ^ Strabo, xiv.2.2 u 3.6.
2. ^ ^{a b ċ} Centre, UNESCO World Heritage. "Xanthos-Letoon". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2022-04-03.
3. ^ "Lycian Turkey - Ancient Site of Letoon, Lycia". www.lycianturkey.com. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2007-04-19. Miġbur 2022-04-03.
4. ^ Pierre Grimal, The Dictionary of Classical Mythology: "Lycus".
5. ^ H. Metzger, "Fouilles du Létôon de Xanthe (1962-65)" Revue archéologique (1966).
6. ^ Appian, Mithridates, 27, noted by T. R. Bryce, "The Arrival of the Goddess Leto in Lycia", Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, 321 (1983:1-13). p. 3.