Khor Rori (bl-Għarbi: Khawr Rawrī, خور روري) huwa estwarju jew laguna fil-bokka tax-xmara ta' Wādī Darbāt fil-Governorat ta' Dhofar, l-Oman, qrib Taqah.^[1] Huwa sit ta' tnissil għall-għasafar, u kien jintuża bħala port għall-kummerċ tal-inċens meta kien estwarju miftuħ. Khor Rori ġie identifikat bħala s-sit fejn kien hemm Moscha Limen (bil-Grieg Antik: Μόσχα λιμήν, li x'aktarx tfisser "il-port tan-nebbieta żgħar (μόσχος)" b'referenza x'aktarx għall-veġetazzjoni tal-mangrovji li kien hemm fl-imgħoddi)^[2] u Abyssapolis (li ssemmiet hekk minħabba l-abiss maġenb il-kaskata ta' Wādī Darbāt) tal-letteratura Griega Antika.^[3][4][5] L-inħawi tal-madwar huma attrazzjoni turistika popolari fl-Oman u mis-sena 2000 is-sit tniżżel bħala wieħed minn erba' komponenti tal-Art tal-Inċens li saru Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.^[6]

Khor Rori huwa magħruf l-iktar għall-fdalijiet tal-belt portwali ffortifikata tal-qedem ta' Sumhuram fuq ix-xatt tal-Lvant tax-xmara, li ġiet stabbilita fis-seklu 3 Q.K. bħala post iffortifikat tar-Renju ta' Ḥaḍramawt.^[7] Wara l-waqgħa ta' Ḥaḍramawt, Sumhuram sfat taħt l-influwenza tar-Renju ta' Ḥimyar, kif indikat fuq il-muniti Ḥimyar li ġew skavati minn hemmhekk.^[8] Finalment ġiet abbandunata fis-seklu 5, x'aktarx minħabba l-formazzjoni tal-istmu tar-ramel li bblokka l-estwarju.

Hemm ukoll il-fdalijiet arkeoloġiċi fuq iż-żewġ promontorji fil-bokka ta' Khor Rori. Il-promontorju tal-Lvant (Inqitat Mirbat) huwa esplorat iktar mill-promontorju tal-Punent (Inqitat Taqah). Inqitat Mirbat, magħruf ukoll bħala Khatiya jew al-Ḥamr al-Sharqiya, kien ilu abitat mis-seklu 4 Q.K.^[9] qabel ma ġiet stabbilita Sumhuram, u l-istorja tal-insedjament tiegħu jaf tmur lura għas-seklu 8 Q.K.^[10] Ġie abbandunat fis-seklu 1 jew 2, u reġa' ġie okkupat fil-Medju Evu.

Skont il-kitbiet imnaqqxa mal-ħitan li nstabu f'Khor Rori, il-belt ta' Sumhuram ġiet stabbilit fuq inizjattiva rjali u ġiet insedjata minn emigranti ta' Hadhrami. Ir-reġjun ta' Dhofar kien is-sors prinċipali tal-inċens fil-qedem, u x'aktarx li l-istabbiliment tal-insedjament mill-Hadhramaut kien parzjalment motivat mix-xewqa ta' kontroll tal-produzzjoni ta' din il-materja prima prezzjuża. Il-biċċa l-kbira tal-istudjużi jidentifikaw lil Khor Rori mal-port tal-esportazzjoni tal-inċens ta' Moscha Limen imsemmi f'dan ir-reġjun fil-gwida tal-merkanti tas-seklu 1 W.K., il-Periplus tal-Baħar tal-Eritrea.

L-iskoperta ta' Khor Rori / Sumhuram hija akkreditata lill-esploratur Ingliż James Theodore Bent, flimkien ma' martu Mabel, li identifikat is-sit waqt il-vjaġġi tagħhom fir-reġjun f'Jannar 1895. Is-sit ġie skavat mill-Fondazzjoni Amerikana għall-Istudju tal-Bniedem (AFSM) fil-bidu tas-snin 50 tas-seklu 20 u mill-Missjoni Taljana fl-Oman (IMTO) mill-1994. L-iskavi żvelaw il-pedamenti tal-insedjament u kkonfermaw il-kuntatti marittimi ma' art twelid il-Ḥaḑramiti, mal-Indja u mal-Mediterran.

Fl-1908, J.G. Lorimer irreġistra lil Khor Rori fil-Gazzetta tal-Golf Persjan, u nnota li l-pożizzjoni tas-sit kienet fl-estremità tal-Lvant ta' Dhofar. Huwa kiteb:

Lag jew bokka notevoli tal-baħar li jibqa' dieħel 'il ġewwa għal mil jew iktar; huwa l-estwarju ta' Wadi Dirbat minn Jabal Samhan. L-estwarju huwa sseparat mill-baħar permezz ta' istmu tar-ramel li jiġi mgħerreq bl-ilma baħar meta l-marea tkun għolja. Peniżola, fl-imgħoddi ffortifikata, tingħaqad man-naħa tal-Lvant tal-bokka. Madwar il-lag hemm il-fdalijiet ta' binjiet antiki. Hemm blata ffortifikata fid-daħla tal-bokka, imsejħa Khatiyah. Dan il-port huwa l-Moscha jew l-Abyssapolis tal-qedem.^[11]

Fil-letteratura dwar it-turiżmu, Sumhuram xi kultant tiġi promossa bħala l-palazz tas-sajf tar-Reġina ta' Sheba, il-mexxejja leġġendarja tar-Renju ta' Saba' tas-seklu 10 Q.K.^[12][13] Dan jikkontradixxi l-evidenza arkeoloġika li turi li Sumhuram ġiet stabbilita fis-seklu 3 Q.K. mir-Renju ta' Ḥaḍramawt.

Xi membri tal-Knisja ta' Ġesù Kristu tal-Qaddisin tal-Aħħar Jum jemmnu li Khor Rori hija "l-art imwiegħda" fejn Nephi mill-Ktieb tal-Mormoni qagħad matul il-vjaġġi tiegħu minn Ġerusalemm (Nephi I, il-kapitlu 17).

L-Art tal-Inċens ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000.^[6]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".^[6]

• 
  Qatta' fjamingi f'Khor Rori.
• 
  Tabella bl-informazzjoni dwar Sumhuram.
• 
  Tabella bl-informazzjoni dwar Sumhuram.
• 
  Il-fdalijiet ta' Sumhuram.
• 
  Siġra tal-inċens fil-fdalijiet ta' Sumhuram.

1. ^ Hoorn, Carina; Cremaschi, Mauro (2004-10-07). "Late Holocene palaeoenvironmental history of Khawr Rawri and Khawr Al Balid (Dhofar, Sultanate of Oman)". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 213 (1): 1–36.
2. ^ Bukharin, Mikhail (2002). "The Name of Moscha Limen". In Avanzini, Alessandra (ed.). Khor Rori Report 1. Pisa, l-Italja: Edizioni Plus. pp. 323–324. ISBN 88-8492-031-0.
3. ^ Bent, James Theodore (1895). "Exploration of the Frankincense Country, Southern Arabia". The Geographical Journal. 6 (2): 109–133. doi:10.2307/1773739. ISSN 0016-7398.
4. ^ Bent, James Theodore (1895). "The Land of Frankincense and Myrrh". The Nineteenth Century. 38 (224): 595–613.
5. ^ Bent, James Theodore; Bent, Mabel Virginia Anna (1900). "The Identification of Abyssapolis". Southern Arabia. Londra, l-Ingilterra: Smith, Elder & Co. pp. 268–276.
6. ^ ^{a b ċ} Centre, UNESCO World Heritage. "Land of Frankincense". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2023-05-01.
7. ^ Avanzini, Alessandra; Sedov, Alexander V. (2005). "The stratigraphy of Sumhuram: new evidence". Proceedings of the Seminar for Arabian Studies. 35: 11–17. ISSN 0308-8421.
8. ^ Sedov, Alexander V. (2008). "The Coins from Sumhuram: the 2001A-2004A Seasons". In Avanzini, Alessandra (ed.). A Port in Arabia Between Rome and the Indian Ocean, 3rd C.BC-5th C.AD: Khor Rori Report 2. Ruma, l-Italja: L'Erma di Bretschneider. pp. 277–316. ISBN 978-88-8265-469-6.
9. ^ Zarins, Juris (2009). Avanzini, Allesandra (ed.). "The Latest on the Archaeology of Southern Oman". Journal of the American Oriental Society. 129 (4): 665–674. ISSN 0003-0279.
10. ^ Lischi, Silvia (2021-02-01). "Notes on the South Arabian Occupation of Inqitat". In Hatke, George; Ruzicka, Ronald (eds.). South Arabian Long-Distance Trade in Antiquity: "Out of Arabia". Cambridge Scholars Publishing. pp. 228–244. ISBN 978-1-5275-6533-3.
11. ^ "'Gazetteer of Arabia Vol. I' [‎538] (569/1050)". Qatar Digital Library . 2014-10-22. Miġbur 2023-05-01.Manutenzjoni CS1: lingwa mhix magħrufa (link)
12. ^ Kessler, Kristel; Raj, Razaq (2018). "Religious Tourism in the Sultanate of Oman: The Potential for Mosque Tourism to Thrive". In Jamal, Ahmad; Griffin, Kevin; Raj, Razaq (eds.). Islamic Tourism: Management of Travel Destinations. Boston, MA: CABI. p. 131. ISBN 978-1-78639-413-2.
13. ^ "Queen of Sheba | Legend, History, Name, & Meaning | Britannica". www.britannica.com (bl-Ingliż). Miġbur 2023-05-01.