Chichén Itzá kienet belt pre-Kolombjana kbira li nbniet mill-poplu Maja tal-perjodu Klassiku Terminali. Is-sit arkeoloġiku jinsab fil-Muniċipalità ta’ Tinúm, fl-Istat tal-Yucatán, il-Messiku.^[1]

Chichén Itzá kienet punt ċentrali maġġuri fl-artijiet baxxi tal-Maja tat-Tramuntana mill-perjodu Klassiku Aħħari (bejn wieħed u ieħor mis-600 sad-900 W.K.) sal-perjodu Klassiku Terminali (bejn wieħed u ieħor mit-800 sad-900 W.K.) kif ukoll fl-ewwel biċċa tal-perjodu post-Klassiku (bejn wieħed u ieħor mid-900 sal-1200). Is-sit iħaddan diversi stili arkitettoniċi, li ġejjin minn stili preżenti fil-Messiku ċentrali kif ukoll mill-istili Puuc u Chenes tal-artijiet baxxi tal-Maja tat-Tramuntana. Fl-imgħoddi kien jingħad li l-preżenza ta’ stili tal-Messiku ċentrali kienet rappreżentattiva ta’ migrazzjoni diretta jew saħansitra konkwista mill-Messiku ċentrali, iżda l-interpretazzjonijiet l-iktar reċenti jsostnu li l-preżenza ta’ dawn l-istili mhux tal-Maja huma iktar ir-riżultat ta’ diffużjoni kulturali.^[1]

Chichén Itzá kienet waħda mill-ikbar bliet tal-Maja u x’aktarx li kienet waħda mill-bliet il-kbar mitiċi, jew Tollans, imsemmija fil-letteratura Mesoamerikana iktar ’il quddiem.^[2] Il-belt jaf kellha l-iktar popolazzjoni varjata fid-dinja tal-Maja, li seta’ kien fattur li kkontribwixxa għall-varjetà tal-istili arkitettoniċi fis-sit.

Il-fdalijiet ta’ Chichén Itzá huma proprjetà federali, u ż-żamma tas-sit hija responsabbiltà tal-Instituto Nacional de Antropología e Historia (l-Istitut Nazzjonali tal-Antropoloġija u l-Istorja) tal-Messiku.^[3] L-art taħt il-monumenti kienet proprjetà privata sad-29 ta’ Marzu 2010, meta mbagħad inxtrat mill-Istat tal-Yucatán.^[4]

Chichén Itzá hija wieħed mill-iktar siti arkeoloġiċi li jżuruh nies fil-Messiku, b’iktar minn 2.6 miljun turist fl-2017.^[5] Il-belt antika ilha Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO mill-1988^[1] u fl-2007 it-Tempju ta’ Kukulcan ġie meqjus wkoll bħala wieħed mis-Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja.^[6]

L-isem Maja “Chichén Itzá” jingħad li jfisser “Fil-bokka tal-bir tal-Itzá”. Dan joriġina minn chi', li tfisser “bokka” jew “xifer”, u chʼen jew chʼeʼen, li tfisser “bir”. Itzá huwa l-isem ta’ grupp etniku li kiseb id-dominanza politika u ekonomika tal-peniżola tat-Tramuntana. Traduzzjoni waħda possibbli ta’ Itzá hija “saħħar (jew seħer) tal-ilma”^[7], minn its (itz), “saħħar/seħer”, u ha, “ilma”.^[8]

L-isem bl-Ispanjol huwa spellut Chichén Itzá, u l-aċċenti jindikaw li fiż-żewġ partijiet tal-isem l-enfasi ssir fuq is-sillaba finali (għalkemm xi kultant b’lingwi oħra dawn l-aċċenti jitħallew barra). L-ortografija Maja proprjament suppost tkun Chichʼen Itzaʼ (ippronunzjata [tʃitʃʼen itsáʔ]). Din il-forma tippreserva d-distinzjoni fonetika bejn chʼ u ch, ladarba l-għerq chʼeʼen (li madankollu ma ssirx enfasi fuqha bil-Maja) jibda b’konsonanti frikativa eġettiva postalveolari. Il-kelma “Itzaʼ” għandha tonalità għolja fuq l-“a” segwita b’waqfa glottali (indikata bl-appostrofu).^[8]

Evidenza fil-kotba ta’ Chilam Balam tindika li kien jintuża isem ieħor iktar antik għal din il-belt qabel il-wasla tal-eġemonija tal-Itzá fit-Tramuntana tal-Yucatán. Filwaqt li l-biċċa l-kbira tas-sorsi jaqblu li l-ewwel kelma ta’ dan l-isem tfisser sebgħa, hemm dibattiti konsiderevoli dwar it-traduzzjoni korretta tal-kumplament tal-isem. Dan l-isem iktar bikri diffiċli jiġi definit minħabba n-nuqqas ta’ ortografija standard waħda. Minflok tiġi rrappreżentata b’diversi modi, pereżempju Uuc Yabnal (“Seba’ Djar Kbar”)^[9], Uuc Hab Nal (“Seba’ Postijiet bl-Arbuxxelli”)^[10], Uucyabnal (“Seba’ Mexxejja Kbar”) jew Uc Abnal (“Seba’ Linji ta’ Abnal”).^[2] Dan l-isem imur lura għall-perjodu Klassiku Aħħari u huwa rreġistrat kemm fil-kotba ta’ Chilam Balam de Chumayel kif ukoll fit-testi ġeroglifiċi fil-fdalijiet.^[11]

Chichén Itzá tinsab fil-parti tal-Lvant tal-Istat tal-Yucatán fil-Messiku. It-Tramuntana tal-Peniżola tal-Yucatán hija msejsa fuq saffi tal-blat tal-ġebla tal-ġir, u x-xmajjar fuq ġewwa jnixxu kollha taħt l-art. Hemm erba’ ħofor naturali viżibbli msejħa cenotes, li setgħu jipprovdu lill-belt b’ħafna ilma għas-sena kollha, b’hekk il-pożizzjoni ta’ Chichén Itzá kienet ideali għal insedjament. Minn dawn is-cenotes, is-Cenote Sagrado (magħruf ukoll bħala Bir Sagru jew Bir tas-Sagrifiċċju) huwa l-iktar wieħed famuż.^[12] Fl-2015, ix-xjentisti ddeterminaw li kien hemm cenote moħbi taħt it-Tempju ta’ Kukulkan, li l-arkeologi qatt ma kienu jafu bih.^[13]

Skont sorsi Maja u Spanjoli ta’ wara l-Konkwista, il-Maja pre-Kolombjani kienu jissagrifikaw oġġetti u bnedmin fis-cenote bħala forma ta’ qima lil Chaac, l-alla Maja tax-xita. Edward Herbert Thompson nixxef is-Cenote Sagrado u naddfu mill-ħama mill-1904 sal-1910, u sab artefatti tad-deheb, tal-ġada, tal-fuħħar u tal-inċens, kif ukoll fdalijiet umani.^[12] Minn studju tal-fdalijiet umani mis-Cenote Sagrado ħareġ li l-ġerħiet kienu konsistenti ma’ sagrifiċċji umani.^[14]

Diversi arkeologi fl-aħħar tas-snin 90 tas-seklu 20 issuġġerew li għad-differenza tat-tmexxijiet Maja preċedenti tal-perjodu Klassiku Bikri, Chichén Itzá jaf ma kinitx immexxija minn mexxej wieħed jew minn dinastija waħda. Minflok, l-organizzazzjoni politika tal-belt setgħet kienet strutturata b’sistema multepal, jiġifieri t-tmexxija kienet issir permezz ta’ kunsill magħmul minn membri tal-elit tad-dinastiji tat-tmexxija.^[15][16]

Din it-teorija kienet popolari fis-snin 90 tas-seklu 20, iżda f’dawn l-aħħar snin ir-riċerka li kienet tappoġġa l-kunċett tas-sistema multepal ġiet iddubita, u xi drabi saħansitra skredita. Attwalment, l-istudjużi tal-Maja saru jemmnu li x’aktarx kien jintuża l-mudell iktar tradizzjonali tar-renji Maja tal-artijiet il-baxxi tan-Nofsinhar tal-Messiku tal-perjodu Klassiku.^[17]

Chichén Itzá kienet setgħa ekonomika maġġuri fl-artijiet baxxi tal-Maja tat-Tramuntana meta kienet fl-aqwa tagħha.^[18] Bis-sehem tagħha fir-rotta kummerċjali bil-baħar permezz tal-port f’Isla Cerritos fil-kosta tat-Tramuntana, Chichén Itzá setgħet tikseb riżorsi minn postijiet mill-bogħod li ma kinux disponibbli lokalment bħall-ossidjana mill-Messiku ċentrali u d-deheb min-Nofsinhar tal-Amerka Ċentrali.^[19]

Bejn id-900 u l-1050, Chichén Itzá kibret u saret kapitali reġjonali setgħana li kienet tikkontrolla t-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Yucatán, filwaqt li stabbiliet lil Isla Cerritos bħala port kummerċjali.^[20]

It-tqassim tal-pjanta tas-sit ta’ Chichén Itzá żviluppa fil-fażi bikrija tal-okkupazzjoni bejn is-750 u 900 W.K.^[21] Il-pjanta finali tagħha ġiet żviluppata wara d-900 W.K., u s-seklu 10 ġab miegħu t-tkabbir tal-belt bħala kapitali reġjonali miċ-ċentru tal-Yucatán sal-kosta tat-Tramuntana, u s-setgħa tagħha kienet estiża tul il-kosti fil-Lvant u fil-Punent tal-peniżola.^[22] L-iktar kitba ġeroglifika bikrija li ġiet skoperta f’Chichén Itzá tmur lura għat-832 W.K., filwaqt li l-aħħar kitba ġeroglifika tmur lura għad-998 W.K. fl-Osario.^[23]

Il-belt tal-perjodu Klassiku Aħħari kienet iċċentrata lejn iż-żona tal-Lbiċ tas-cenote ta’ Xtoloc, u l-arkitettura prinċipali kienet irrappreżentata mis-sottostrutturi biswit il-Las Monjas u l-Observatorio (l-Osservatorju) u l-pjattaforma li kienu mibnija fuqhom.^[24]

Chichén Itzá kisbet prominenza reġjonali lejn l-aħħar tal-perjodu Klassiku Bikri (bejn wieħed fis-600 W.K.). Madankollu, il-belt saret kapitali reġjonali għall-ħabta tal-perjodu Klassiku Aħħari fil-bidu tal-perjodu Klassiku Terminali, u l-ħajja politika, soċjokulturali, ekonomika u ideoloġika ġiet iċċentralizzata u dominanti fl-artijiet baxxi tat-Tramuntana tal-Maja. It-tkabbir ta’ Chichén Itzá huwa kkorelatat bejn wieħed u ieħor mad-deklin u mal-frammentazzjoni taċ-ċentri maġġuri fl-artijiet baxxi tan-Nofsinhar tal-Maja.

Malli Chichén Itzá kisbet prominenza, il-bliet ta’ Yaxuna (fin-Nofsinhar) u ta’ Coba (fil-Lvant) bdew imorru lura. Dawn iż-żewġ bliet kienu alleati reċiproċi, filwaqt li Yaxuna kienet tiddependi fuq Coba. Fis-seklu 10, Coba tilfet parti sinifikanti mit-territorju tagħha, u Yaxuna ġiet iżolata, għaldaqstant Chichén Itzá jaf ikkontribwiet għad-deklin taż-żewġ bliet.^[25]

Skont uħud mis-sorsi kolonjali tal-Maja (eż. il-ktieb ta’ Chilam Balam), Hunac Ceel, il-mexxej ta’ Mayapan, ħakem lil Chichén Itzá fis-seklu 13. Hunac Ceel jingħajd li pprofetizza l-ksib tal-poter minnu stess. Skont użanza ta’ dak iż-żmien, l-individwi li kienu jintefgħu fis-Cenote Sagrado kien ikollhom is-setgħa tal-profezija jekk jibqgħu ħajjin. Matul ċerimonja ta’ dan it-tip, jingħad li ħadd ma baqa’ ħaj, u għalhekk Hunac Ceel qabeż fis-Cenote Sagrado, u meta ħareġ, ipprofetizza l-ksib tal-poter tiegħu stess.

Filwaqt li ma hemm evidenza arkeoloġika li tindika li t-teżori ta’ Chichén Itzá f’xi żmien ġew misruqa^[26], hemm ukoll evidenza li ma setax kien sar minn Mayapan, minn tal-inqas mhux meta Chichén Itzá kienet ċentru urban attiv. Id-data arkeoloġika reċenti tindika li d-deklin ta’ Chichén Itzá bħala ċentru reġjonali seħħ għall-ħabta tal-1100, qabel it-tkabbir ta’ Mayapan. Għaddejja riċerka kontinwa fis-sit ta’ Mayapan biex din il-kwistjoni kronoloġika tissolva darba għal dejjem.

Wara li l-attivitajiet tal-elit ta’ Chichén Itzá ntemmew, jista’ jkun li l-belt ma ġietx abbandunata għalkollox. Meta waslu l-Ispanjoli, sabu popolazzjoni lokali għaddejja tajjeb, għalkemm mhux ċar mis-sorsi Spanjoli jekk dawn il-Maja kinux qed jgħixu fil-belt ta’ Chichén Itzá jew f’insedjament fil-qrib. Id-densità relattivament għolja tal-popolazzjoni fir-reġjun kien fattur li wassal għad-deċiżjoni tal-Konkwistaturi li jistabbilixxu kapitali hemmhekk.^[27] Skont is-sorsi ta’ wara l-Konkwista, kemm Spanjoli u Maja, is-Cenote Sagrado baqa’ spazju ta’ pellegrinaġġ.^[28][29]

Fl-1526, il-Konkwistatur Spanjol Francisco de Montejo (veteran tal-ispedizzjonijiet ta’ Grijalva u Cortés) irnexxielu jagħmel petizzjoni biex ir-Re ta’ Spanja jikkummissjona kampanja għall-konkwista tal-Yucatán. L-ewwel kampanja tiegħu fl-1527, li kienet tkopri l-biċċa l-kbira tal-Peniżola tal-Yucatán, iddeċimat il-forzi tiegħu iżda ntemmet bl-istabbiliment ta’ forti żgħira f’Xaman Haʼ, fin-Nofsinhar ta’ dak li llum huwa Cancún. Montejo reġa’ lura l-Yucatán fl-1531 bir-rinforzi u stabbilixxa l-bażi ewlenija tiegħu f’Campeche fil-kosta tal-Punent.^[30] Huwa bagħat lil ibnu Francisco Montejo ż-Żgħir, fl-aħħar tal-1532 biex jikkonkwista l-parti ta’ ġewwa tal-Peniżola tal-Yucatán mit-Tramuntana. L-objettiv mill-bidu nett kien li jasal Chichén Itzá u tiġi stabbilita bħala l-belt kapitali.^[31]

Montejo ż-Żgħir eventwalment wasal Chichén Itzá u semmiha Ciudad Real (Belt Irjali). Għall-ewwel ma ltaqa’ ma’ ebda reżistenza, iddivida l-artijiet madwar il-belt u tahom lis-suldati tiegħu. Maż-żmien, il-Maja saru iktar ostili u eventwalment assedjaw lill-Ispanjoli, u qatgħulhom il-kollegament tal-provvisti tagħhom mal-kosta, u obbligawhom jingħalqu qaqoċċa qalb il-fdalijiet tal-belt antika. Għaddew ix-xhur, iżda ma waslu l-ebda rinforzi. Montejo ż-Żgħir ipprova l-aħħar attakk kontra l-Maja kontra l-Maja u tilef 150 suldat mit-truppi tiegħu. Ġie mġiegħel jabbanduna l-belt ta’ Chichén Itzá fl-1534 fis-satra tal-lejl. Sal-1535, l-Ispanjoli kollha tkeċċew mill-Peniżola tal-Yucatán.^[32]

Montejo eventwalment irritorna fil-Yucatán, u wara li rrekluta l-Maja minn Campeche u minn Champoton bena armata Indjo-Spanjola kbira u kkonkwista l-peniżola.^[33] Il-monarkija Spanjola iktar ’il quddiem ħarġet għotja tal-art li kienet tinkludi lil Chichén Itzá u sal-1588 kienet art li tinħadem bil-bhejjem.^[34]

Chichén Itzá daħlet fl-immaġinazzjoni popolari fl-1843 bil-ktieb Incidents of Travel in Yucatan ta’ John Lloyd Stephens (b’illustrazzjonijiet ta’ Frederick Catherwood). Il-ktieb irrakkonta ż-żjara ta’ Stephens tal-Yucatán u tal-bliet tal-Maja, inkluż Chichén Itzá. Il-ktieb qanqal iktar esplorazzjonijiet tal-belt. Fl-1860, Désiré Charnay stħarreġ il-belt ta’ Chichén Itzá u ħa għadd ta’ ritratti li ppubblika fil-ktieb Cités et ruines américaines (1863).

Il-viżitaturi tal-belt ta’ Chichén Itzá matul is-snin 70 u 80 tas-seklu 19 ġabu magħhom tagħmir fotografiku u għamlu rendikont iktar bir-reqqa tal-qagħda ta’ diversi binjiet.^[35] Fl-1875, Augustus Le Plongeon u martu Alice Dixon Le Plongeon żaru l-belt ta’ Chichén Itzá, u skavaw statwa ta’ figura fuq daharha, b’irkupptejha ’l fuq, bil-parti ta’ fuq ta’ sidirha fuq il-minkbejn, u bi platt fuq żaqqha. Augustus Le Plongeon semmiha Chaacmol (li iktar ’il quddiem saret Chac Mool, li kien it-terminu li kien jintuża biex jiddeskrivi dawn it-tip ta’ skulturi fil-Mesoamerka). Teobert Maler u Alfred Maudslay esploraw il-belt ta’ Chichén Itzá fis-snin 80 tas-seklu 19 u t-tnejn li huma qattgħu diversi ġimgħat fis-sit u ħadu bosta ritratti. Maudslay ippubblika l-ewwel deskrizzjoni twila u ddettaljata ta’ Chichén Itzá fil-ktieb tiegħu Biologia Centrali-Americana.

Fl-1894, il-Konslu tal-Istati Uniti fil-Yucatán, Edward Herbert Thompson, xtara l-Hacienda Chichén, li kienet tinkludi l-fdalijiet ta’ Chichén Itzá. Thompson esplora l-belt antika għal tletin sena sħaħ. L-iskoperti tiegħu kienu jinkludu l-iktar tinqix bikri fuq il-parti ta’ fuq il-portal tat-Tempju tas-Serje Inizjali u l-iskavi ta’ diversi oqbra fl-Osario (it-Tempju tal-Qassis Superjuri). Thompson huwa magħruf l-iktar għax-xogħol tiegħu fis-Cenote Sagrado mill-1904 sal-1910, fejn sab artefatti tad-deheb, tar-ram u tal-ġada mnaqqxa, kif ukoll għall-ewwel eżempji ta’ armi tad-drapp u tal-injam tal-Maja pre-Kolombjani. Thompson ittrasporta l-biċċa l-kbira tal-artefatti lill-Peabody Museum fl-Università ta’ Harvard.

Fl-1913, il-Carnegie Institution aċċettat il-proposta tal-arkeologu Sylvanus G. Morley u ħadet l-impenn li twettaq riċerka arkeoloġika fit-tul f’Chichén Itzá.^[36] Ir-Rivoluzzjoni Messikana u l-instabbiltà tal-gvern sussegwenti, kif ukoll l-Ewwel Gwerra Dinjija, dewmu l-proġett b’xi għaxar snin.^[37]

Fl-1923, il-gvern Messikan ta permess ta’ 10 snin lill-Carnegie Institution (li mbagħad reġgħet ġiet estiża għal 10 snin oħra) biex l-arkeologi tal-Istati Uniti jwettqu l-iskavi u r-restawr fil-belt antika ta’ Chichén Itzá.^[38] Ir-riċerkaturi ta’ Carnegie wettqu skavi u rrestawraw it-Tempju tal-Gwerrieri u l-Caracol, fost binjiet maġġuri oħra. Fl-istess ħin, il-gvern Messikan wettaq skavi u rrestawra t-Tempju ta’ Kukulcán u l-Għalqa l-Kbira tal-Logħob bil-Ballun.^[39]

Fl-1926, il-Gvern Messikan akkuża lil Edward Thompson li kien seraq l-artefatti mis-Cenote Sagrado u ttrasportahom barra mill-pajjiż. Il-gvern issekwestra l-Hacienda Chichén, u Thompson, li dak iż-żmien tal-akkuża kien fl-Istati Uniti, qatt ma reġa’ lura fil-Yucatán. Hu kiteb dwar ir-riċerka u l-investigazzjonijiet tiegħu dwar il-kultura tal-Maja fil-ktieb People of the Serpent ippubblikat fl-1932. Huwa miet f’New Jersey fl-1935. Fl-1944, il-Qorti Suprema Messikana ddikjarat li Thompson ma kien kiser l-ebda liġi u rritornat l-art ta’ Chichén Itzá lill-werrieta tiegħu. Il-familja Thompson biegħu l-hacienda lill-pijunier tat-turiżmu Fernando Barbachano Peon.^[40]

Iktar ’il quddiem, fl-1961 u fl-1967 saru żewġ spedizzjonijiet oħra biex jiġu rkuprati iktar artefatti mis-Cenote Sagrado. L-ewwel spedizzjoni ġiet sponsorjata min-National Geographic, u t-tieni waħda ġiet sponsorjata minn entitajiet privati. Iż-żewġ proġetti twettqu taħt is-superviżjoni tal-Istitut Nazzjonali tal-Antropoloġija u tal-Istorja (INAH) tal-Messiku. L-INAH wettqet għadd ta’ skavi u rrestawrat monumenti oħra fiż-żona arkeoloġika, fosthom l-Osario, l-Akab Dzib, u diversi binjiet f”Chichén Viejo.

Fl-2009, sabiex jinvestigaw il-kostruzzjoni ta’ qabel El Castillo, l-arkeologi ta’ Yucatec bdew skavi biswit El Castillo taħt id-direzzjoni ta’ Rafael (Rach) Cobos.

Il-belt pre-Kolombjana ta’ Chichén Itzá ġiet iddeżinjata bħala Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1988.

Il-valur universali straordinarju tal-belt ġie rrikonoxxut abbażi ta’ tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) “Rappreżentazzjoni ta’ kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem”, ladarba l-monumenti ta’ Chichén Itzá huma fost l-aqwa kapulavuri tal-arkitettura Mesoamerikana minħabba l-ġmiel tal-proporzjonijiet tagħhom, l-irfinar tal-kostruzzjoni tagħhom u s-sbuħija tad-dekorazzjonijiet skolpiti; il-kriterju (ii) “Wirja ta’ skambju importanti ta’ valuri umani, tul perjodu ta’ żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ”, ladarba l-monumenti ta’ Chichén Itzá eżerċitaw influwenza fiż-żona kulturali kollha tal-Yucatán mis-seklu 10 sas-seklu 15; il-kriterju (iii) “Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta’ tradizzjoni kulturali jew ta’ ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet”, ladarba Chichén Itzá hija l-iktar fdal arkeoloġiku importanti taċ-ċivilizzazzjoni tal-Maja u tat-Tolteki fil-Yucatán tas-sekli 10 sa 15.^[1]

1. ^ ^{a b ċ d} Centre, UNESCO World Heritage. "Pre-Hispanic City of Chichen-Itza". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-21.
2. ^ ^{a b} Sharer, Robert J.; Traxler, Loa P. (2006). The Ancient Maya (6th (fully revised) ed.). Stanford, CA: Stanford University Press. p. 562. ISBN 0-8047-4817-9.
3. ^ "Bienvenidos al INAH". www.inah.gob.mx. Miġbur 2021-03-21.
4. ^ Miller, Mary Ellen (1999). Maya Art and Architecture. London and New York: Thames & Hudson. p. 26. ISBN 0-500-20327-X.
5. ^ "Estadística de Visitantes". www.estadisticas.inah.gob.mx. Miġbur 2021-03-21.
6. ^ "Chichén Itzá". New7Wonders of the World (bl-Ingliż). 2016-09-22. Miġbur 2021-03-21.
7. ^ Boot, Erik (2005). Continuity and Change in Text and Image at Chichen Itza, Yucatan, Mexico: A Study of the Inscriptions, Iconography, and Architecture at a Late Classic to Early Postclassic Maya Site. CNWS Publications no. 135. Leiden, The Netherlands: CNWS Publications. p. 37. ISBN 90-5789-100-X.
8. ^ ^{a b} Piña Chan, Román (1993) [1980]. Chichén Itzá: La ciudad de los brujos del agua (in Spanish). Mexico City: Fondo de Cultura Económica. p. 13. ISBN 968-16-0289-7.
9. ^ Luxton, Richard N. (trans.) (1996). The book of Chumayel : the counsel book of the Yucatec Maya, 1539–1638. Walnut Creek, California: Aegean Park Press. p. 141. ISBN 0-89412-244-4.
10. ^ Koch, Peter O. (2006). The Aztecs, the Conquistadors, and the Making of Mexican Culture. Jefferson, North Carolina: McFarland & Co. p. 19. ISBN 0-7864-2252-1.
11. ^ Osorio León, José (2006). "La presencia del Clásico Tardío en Chichen Itza (600–800/830 DC)" (PDF). In Laporte, J.P.; Arroyo, B.; Mejía, H. (eds.). XIX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2005 (in Spanish). Guatemala City, Guatemala: Museo Nacional de Arqueología y Etnología. pp. 455–462.
12. ^ ^{a b} Coggins, Clemency Chase (1992). Artifacts from the Cenote of Sacrifice, Chichén Itzá, Yucatán: Textiles, Basketry, Stone, Bone, Shell, Ceramics, Wood, Copal, Rubber, Other Organic Materials, and Mammalian Remains. Cambridge, MA: Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University; distributed by Harvard University Press. ISBN 0-87365-694-6.
13. ^ Chavez, Rene; et al. (2015). A Special ERT-3D Array Carried Out to Investigate the Subsoil of the Pyramid El Castillo, Chichen Itza, Mexico. Tejero A., Cifuentes-Nava G. and Hernandez-Quintero E. Turin, Italy: Near Surface Geoscience 2015 - 21st European Meeting of Environmental and Engineering Geophysics.
14. ^ de Anda Alanís, Guillermo (2007). "Sacrifice and Ritual Body Mutilation in Postclassical Maya Society: Taphonomy of the Human Remains from Chichén Itzá's Cenote Sagrado". In Vera Tiesler; Andrea Cucina (eds.). New Perspectives on Human Sacrifice and Ritual Body Treatments in Ancient Maya Society. Interdisciplinary Contributions to Archaeology. Michael Jochim (series ed.). New York: Springer Verlag. pp. 190–208. ISBN 978-0-387-48871-4.
15. ^ Sharer, Robert J.; Traxler, Loa P. (2006). The Ancient Maya (6th (fully revised) ed.). Stanford, CA: Stanford University Press. p. 581. ISBN 0-8047-4817-9.
16. ^ Freidel, David. "Yaxuna Archaeological Survey: A Report of the 1988 Field Season" (PDF). Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies. p. 6.
17. ^ Schmidt, Peter J. (2007). "Birds, Ceramics, and Cacao: New Excavations at Chichén Itzá, Yucatan". In Jeff Karl Kowalski; Cynthia Kristan-Graham (eds.). Twin Tollans: Chichén Itzá, Tula, and the Epiclassic to Early Postclassic Mesoamerican World. Washington D.C.: Dumbarton Oaks Research Library & Collection : Distributed by Harvard University Press. pp. 166-167. ISBN 978-0-88402-323-4.
18. ^ Cobos Palma, Rafael (2005) [2004]. "Chichén Itzá: Settlement and Hegemony During the Terminal Classic Period". In Arthur A. Demarest; Prudence M. Rice; Don S. Rice (eds.). The Terminal Classic in the Maya Lowlands: Collapse, Transition, and Transformation (paperback ed.). Boulder, Colorado: University Press of Colorado. pp. 539-540. ISBN 0-87081-822-8.
19. ^ Cobos Palma, Rafael (2005) [2004]. "Chichén Itzá: Settlement and Hegemony During the Terminal Classic Period". In Arthur A. Demarest; Prudence M. Rice; Don S. Rice (eds.). The Terminal Classic in the Maya Lowlands: Collapse, Transition, and Transformation (paperback ed.). Boulder, Colorado: University Press of Colorado. p. 540. ISBN 0-87081-822-8.
20. ^ Cobos Palma, Rafael (2005) [2004]. "Chichén Itzá: Settlement and Hegemony During the Terminal Classic Period". In Arthur A. Demarest; Prudence M. Rice; Don S. Rice (eds.). The Terminal Classic in the Maya Lowlands: Collapse, Transition, and Transformation (paperback ed.). Boulder, Colorado: University Press of Colorado. pp. 537–541. ISBN 0-87081-822-8.
21. ^ Cobos Palma, Rafael (2005) [2004]. "Chichén Itzá: Settlement and Hegemony During the Terminal Classic Period". In Arthur A. Demarest; Prudence M. Rice; Don S. Rice (eds.). The Terminal Classic in the Maya Lowlands: Collapse, Transition, and Transformation (paperback ed.). Boulder, Colorado: University Press of Colorado. p. 531. ISBN 0-87081-822-8.
22. ^ Cobos Palma, Rafael (2005) [2004]. "Chichén Itzá: Settlement and Hegemony During the Terminal Classic Period". In Arthur A. Demarest; Prudence M. Rice; Don S. Rice (eds.). The Terminal Classic in the Maya Lowlands: Collapse, Transition, and Transformation (paperback ed.). Boulder, Colorado: University Press of Colorado. pp. 531-533. ISBN 0-87081-822-8.
23. ^ Osorio León, José (2006). "La presencia del Clásico Tardío en Chichen Itza (600–800/830 DC)" (PDF). In Laporte, J.P.; Arroyo, B.; Mejía, H. (eds.). XIX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2005 (in Spanish). Guatemala City, Guatemala: Museo Nacional de Arqueología y Etnología. p. 457.
24. ^ Osorio León, José (2006). "La presencia del Clásico Tardío en Chichen Itza (600–800/830 DC)" (PDF). In Laporte, J.P.; Arroyo, B.; Mejía, H. (eds.). XIX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2005 (in Spanish). Guatemala City, Guatemala: Museo Nacional de Arqueología y Etnología. p. 461.
25. ^ Cobos Palma, Rafael (2005) [2004]. "Chichén Itzá: Settlement and Hegemony During the Terminal Classic Period". In Arthur A. Demarest; Prudence M. Rice; Don S. Rice (eds.). The Terminal Classic in the Maya Lowlands: Collapse, Transition, and Transformation (paperback ed.). Boulder, Colorado: University Press of Colorado. p. 541. ISBN 0-87081-822-8.
26. ^ Thompson, J. Eric S. (1966) [1954]. The Rise and Fall of Maya Civilization. Norman, Oklahoma: University of Oklahoma Press. p. 137. ISBN 0-8061-0301-9.
27. ^ Chamberlain, Robert S. (1948). The Conquest and Colonization of Yucatán 1517–1550. Washington D.C.: Carnegie Institution of Washington. p. 136, 138.
28. ^ Restall, Matthew (1998). Maya Conquistador. Boston, Massachusetts: Beacon Press. p. 81, 149. ISBN 978-0-8070-5506-9.
29. ^ de Landa, Diego (1937). William Gates (trans.) (ed.). Yucatan Before and After the Conquest. Baltimore, Maryland: The Maya Society. OCLC 253690044. p. 90.
30. ^ Clendinnen, Inga (2003). Ambivalent Conquests: Maya and Spaniard in Yucatán, 1517–1570. New York: Cambridge University Press. p. 23. ISBN 0-521-37981-4.
31. ^ Chamberlain, Robert S. (1948). The Conquest and Colonization of Yucatán 1517–1550. Washington D.C.: Carnegie Institution of Washington. OCLC 42251506. pp. 19-20, 64, 97, 134-135.
32. ^ Chamberlain, Robert S. (1948). The Conquest and Colonization of Yucatán 1517–1550. Washington D.C.: Carnegie Institution of Washington. OCLC 42251506. pp. 132-149.
33. ^ Clendinnen, Inga (2003). Ambivalent Conquests: Maya and Spaniard in Yucatán, 1517–1570. New York: Cambridge University Press. p. 41. ISBN 0-521-37981-4.
34. ^ Breglia, Lisa (2006). Monumental Ambivalence: The Politics of Heritage. Austin: University of Texas Press. p. 67. ISBN 978-0-292-71427-4.
35. ^ Cobos, Rafael. "Chichén Itzá." In Davíd Carrasco (ed). The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures. : Oxford University Press, 2001. ISBN 9780195188431.
36. ^ Morley, Sylvanus Griswold (1913). W. H. R. Rivers; A. E. Jenks; S. G. Morley (eds.). Archaeological Research at the Ruins of Chichen Itza, Yucatan. Reports upon the Present Condition and Future Needs of the Science of Anthropology. Washington, D.C.: Carnegie Institution of Washington. OCLC 562310877. pp. 61-91.
37. ^ Brunhouse, Robert (1971). Sylvanus Morley and the World of the Ancient Mayas. Norman, Oklahoma: University of Oklahoma Press. pp.74-75. ISBN 978-0-8061-0961-9.
38. ^ Brunhouse, Robert (1971). Sylvanus Morley and the World of the Ancient Mayas. Norman, Oklahoma: University of Oklahoma Press. pp. 195-196. ISBN 978-0-8061-0961-9.
39. ^ Brunhouse, Robert (1971). Sylvanus Morley and the World of the Ancient Mayas. Norman, Oklahoma: University of Oklahoma Press. pp. 577-653. ISBN 978-0-8061-0961-9.
40. ^ "Mexican standoff: the battle of Chichen Itza". The Independent (bl-Ingliż). 2011-09-17. Miġbur 2021-03-21.