विनायक कोंडदेव ओक

विनायक कोंडदेव ओक (जन्म : २५ फेब्रुवारी, इ.स. १८४०; - इ.स. १९१५) हे मराठीतील आद्य लघुकादंबरीकार होत. 'शिरस्तेदार' ही त्यांनी लिहिलेली मराठीतली पहिली लघुकादंबरी. ती इ.स. १८८१ मध्ये प्रकाशित झाली होती.

मुलांना बहुश्रुत बनवण्यासाठी, त्यांना वाचनाचा खरा आनंद देण्यासाठी त्यांनी वाचणे आवश्यक आहे असे शालेय शिक्षणाला जोड म्हणून पूरक वाचन काय देता येईल याचा ज्यांनी विचार केला, त्यात विनायक कोंडदेव ओक यांचा प्रामुख्याने उल्लेख केला पाहिजे. विशेष म्हणजे स्वतः ओकांचे शालेय शिक्षण इंग्रजी तिसरीपर्यंतच झाले होते. दरमहा आठ रुपये पगारावर प्राथमिक शाळेत शिक्षक म्हणून त्यांनी नोकरीला प्रारंभ केला आणि दरमहा १०० रुपये पगार असलेले शिक्षणाधिकारी म्हणून ते निवृत्त झाले.

लेखन

इ.स. १८६० च्या सुमारास ओकांनी आपल्या लेखनाला सुरुवात केली. तो काळ मराठीत विविध विषयांवर विपुल पुस्तके प्रसिद्ध होणारा काळ नव्हता. फारशी मराठी पुस्तकेच अस्तित्वात नसल्यामुळे ‘दक्षिणा प्राइज कमिटी’ मराठी ग्रंथलेखनाला उत्तेजन देण्यासाठी पारितोषिके देत होती. शाळेतील मुलांना पुरवणी वाचन म्हणून वाचण्यासाठी मेजर थॉमस कँडीसारखी शिक्षण खात्याशी संबंधित माणसे स्वतःही छोटी-छोटी पुस्तके लिहीत होती. अशा काळात ज्यांनी मुलांसाठी लिहिणे हेच आपले जीवित कर्तव्य मानले अशा मराठी लेखकांत विनायक कोंडदेव ओक हे नाव अग्रभागी घ्यावे लागते. ‘दिसामाजी काही तरी ते लिहावे’ हा रामदासांचा उपदेश ओकांनी तंतोतंत पाळला होता. दररोज निदान दोन पाने तरी लेखन केलेच पाहिजे, असा त्यांनी स्वतःला दंडक घालून घेतला होता.

बालबोध

विनायक कोंडदेव ओकांनी १८८१मध्ये ‘बालबोध’ नावाचे लहान मुलांसाठी असलेले मासिक सुरू केले. या मासिकाचे ते ३४ वर्षे संपादक होते. मासिकाचा सर्व मजकूर ते स्वतःच लिहून काढीत. हे मासिक दीर्घकाळ चालले, याचे एक कारण ओकांची सुबोध शैली हे होते. स्वतः ओकांना मोरोपंतांची कविता आवडे; परंतु त्यांचे लेखन मात्र अतिशय सोप्या मराठीत असे. या मासिकातील लेखनाव्यतिरिक्त ओकांच्या नावावर अनेक पुस्तके आहेत. त्यांची संख्या पन्नासच्या जवळपास भरेल.

एकट्या ‘बालबोध’ मासिकातच चारशेहून अधिक कविता प्रसिद्ध झाल्या आहेत. छोटे-छोटे निबंध लिहून ओकांनी नव्या पिढीला शालेय पुस्तकात नसलेली माहिती दिली. आपल्या मासिकाचा उद्देश सांगताना त्यांनी लिहिले आहे, ‘शाळेत कळत नाहीत; पण तुम्हाला कळल्या पाहिजेत अशा लक्षावधी गोष्टी दरखेपेला थोड्या थोड्या अशा तुम्हाला अगदी सोप्या व मनोरंजक भाषेत सांगून तुमच्या अंगचे सद्गुण वाढावेत आणि दिवसेंदिवस तुम्ही शहाणे आणि सुखी व्हावेत यासाठी आमचा प्रयत्न आहे.’ विनायकरावांचा हा उद्देश आणि त्यांचा दीर्घोद्योग लक्षात घेतला म्हणजे साने गुरुजींचे ते पूर्वज ठरतात. विनायक कोंडदेव ओक अहमदनगर जिल्ह्यातल्या नेवासे या गावी राहत.

मधुमक्षिका

‘मधुमक्षिका अथवा अनेक उपयुक्त व मनोरंजक विषयांचा संग्रह’ असे पूर्ण नाव असलेले व ‘अनेक इंग्लिश ग्रंथांच्या आधाराने विनायक कोंडदेव ओक ह्यांनी तयार करून मेहरबान दक्षिणा प्राइज कमिटी ह्यांस नजर’ केलेले हे पुस्तक गव्हर्नमेंट सेंट्रल बुक डेपोनेच प्रसिद्ध केले आहे. विनायक कोंडदेव ओकांनी या पुस्तकाचे लेखन केले आहे. त्यात अल्कंदर (अलेक्झांडर), अकबर, सिसेरो अशा ऐतिहासिक व्यक्तींची छोटी चरित्रे, ब्रिटन देशातील राज्यव्यवस्थेची माहिती, स्टॉकहोमसारख्या शहराचे वर्णन, नारायणराव पेशवे यांच्या शेवटाची हकीकत अशा विविध गोष्टींचा समावेश आहे. विद्याभ्यासाचे महत्त्व सांगणारा धडा त्यात आहेच. इ.स. १८७१मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या या पुस्तकाची किंमत दहा आणे आहे.

या 'मधुमक्षिके'मध्यॆ विविध प्रकारचे विषय एकत्र केले असले तरी ते इंग्रजीच्या आधाराने का होईना, ओकांनी स्वतःच लिहिले आहेत. त्यामुळे या पुस्तकास वेच्यांचे पुस्तक म्हणता येणार नाही. या पुस्तकातील एका वैशिष्ट्यपूर्ण विषयाकडे लक्ष वेधले पाहिजे. ‘मोहनलालाचे प्रवासवर्णन’ सांगणारे चार भाग या पुस्तकात आहेत. दिल्लीला मोगलांच्या शेवटच्या काळात राहत असलेला मणिराम हा एक दरबारी होता. त्याचा मुलगा बुधसिंग हा माउंट स्टुअर्ट एल्फिन्स्टनच्या लव्याजम्यात शिरस्तेदार म्हणून काम करत असे. एल्फिन्स्टनच्या बरोबर त्याने अनेक देशांचा प्रवासही केला होता. त्याच्याबरोबर त्याचा मुलगा मोहनलाल हाही असे. दिल्लीत जे पहिले सहा विद्यार्थी इंग्रजी शिकू लागले, त्यात हा मोहनलालही होता. त्यामुळे त्याला इंग्रजांच्या बरोबर संभाषण करता येत असे. मोहनलाल एक दैनंदिनीही लिहीत असे. त्यामुळे त्या दिवशी पाहिलेल्या व अनुभवलेल्या गोष्टींची समकालीन नोंद होई. डिसेंबर १८३१ ते जुलै १८३३ च्या मोहनलालच्या प्रवासाचे वर्णन या पुस्तकातील चार वेगवेगळ्या धड्यांत आले आहे. विद्यार्थ्यांना ते खचितच मनोरंजक वाटले असणार. १८६७मध्ये लेखन पूर्ण करून ‘दक्षिणा प्राइज कमिटी’ला ओकांनी सादर केलेले हे पुस्तक पुढे चार वर्षांनी प्रसिद्ध झाले.