ഇംഗ്ലീഷ് വിലാസം

https://ml.wikipedia.org/wiki/Anatomy

ശരീരഘടനയെയും ശരീരത്തിലെ കോശങ്ങളുടെ സംവിധാനത്തെയും പറ്റി പ്രതിപാദിക്കുന്ന ശാസ്ത്രശാഖയാണു് അനാറ്റമി (Anatomy) .

അനാ, റ്റെമ്നീൻ (Ana temnein) എന്നീ ഗ്രീക്ക് പദങ്ങളിൽനിന്നാണ് അനാറ്റമി എന്ന സംജ്ഞയുടെ ഉദ്ഭവം (Ana = Up: temnein = to cut). ഘടനാപരമായ വ്യത്യാസങ്ങളാണ് ശാരീരിക പ്രവർത്തനങ്ങൾക്കു പശ്ചാത്തലം സൃഷ്ടിക്കുന്നത്. വൈദ്യശാസ്ത്രപഠനത്തിനെന്നതുപോലെ ജന്തുശാസ്ത്രപഠനങ്ങൾക്കും അതതു ജന്തുക്കളുടെ ശരീരഘടന അഥവാ 'അനാറ്റമി' അറിഞ്ഞേ മതിയാകൂ. ശാസ്ത്രീയ ജീവശാസ്ത്രപഠനത്തിന്റെ നാന്ദിയാണ് അനാറ്റമിയിലുള്ള ശിക്ഷണം.

ആത്മീയവിശ്വാസങ്ങളിലും മന്ത്രവാദസങ്കല്പങ്ങളിലും നിന്ന് ശരീരശാസ്ത്രം വ്യത്യസ്തമാണെന്നു മനുഷ്യൻ മനസ്സിലാക്കിയതോടുകൂടി അനാറ്റമിയുടെ പ്രാരംഭം കുറിക്കപ്പെട്ടു. അഥർവ വേദത്തിലും പ്രാചീന ഈജിപ്തിലെ ലിഖിതങ്ങളിലും അനാറ്റമിയെപ്പറ്റിയുള്ള ആദ്യസൂചനകൾ കാണാം. അരിസ്റ്റോട്ടലിന്റെയും ലിയോണാർഡോ ഡാവിഞ്ചിയുടെയും നിഗമനങ്ങളിൽ അനാറ്റമി ഗണ്യമായ സ്വാധീനം ചെലുത്തിയിരുന്നു. ഗാലൻ എന്ന ഗ്രീകോ-റോമൻ ശാസ്ത്രജ്ഞൻ (130-200) ആണ് അനാറ്റമിക്ക് ആദ്യമായി ഒരു ശാസ്ത്രത്തിന്റെ പദവി നല്കിയത്. അവിടുന്നിങ്ങോട്ടുള്ള ശതകങ്ങളിൽ അനാറ്റമിയെപ്പറ്റി ആധികാരികമായ പുസ്തകങ്ങളും നിഗമനങ്ങളും ഉണ്ടായിരുന്നുവെങ്കിലും ജന്തുക്കളെയും ശവശരീരത്തെയും കീറിമുറിച്ച് (dissection) അവയുടെ അവയവഘടന മനസ്സിലാക്കുക എന്ന തത്ത്വം പരക്കെ അംഗീകരിക്കപ്പെട്ടിരുന്നില്ല. (ബി.സി. 335-280 വരെ ജീവിച്ചിരുന്ന ഹിറോഫിലിസും അദ്ദേഹത്തിന്റെ ശിഷ്യനായിരുന്ന ഇറാസിസ്റ്റ്രാറ്റസും ഇപ്രകാരമുള്ള പഠനങ്ങൾ നടത്തിയിരുന്നു.)

എട്ടും ഒൻപതും ശതകങ്ങളിൽ ആണ് 'ഡിസെക്ഷൻ' വഴി അനാറ്റമി പഠിക്കുക എന്നുള്ള പരിപാടി നടപ്പിലാക്കപ്പെട്ടത്. പിന്നെയും ഒരു മൂന്നു നാലു ശദകങ്ങളോളം ശവശരീരങ്ങൾ (അവ ദിവ്യമാണെന്നുള്ളതുകൊണ്ട്) അനാറ്റമി പഠനത്തിനു ലഭ്യമായിരുന്നില്ല. അക്കാലങ്ങളിലെ യൂറോപ്യൻ ചരിത്രത്തിൽ, ശവശരീരം ലഭിക്കുവാൻ വേണ്ടി ശ്മശാനങ്ങൾ കവർച്ചചെയ്ത് വൈഷമ്യങ്ങൾ സഹിച്ചിരുന്നവരെപ്പറ്റി ധാരാളം പരാമർശങ്ങളുണ്ട്. പിന്നീട് വിവിധ രാജ്യങ്ങളിൽ നിയമപ്രാബല്യം മൂലം (Anatomy Acts) ഇത്തരം പരീക്ഷണങ്ങളും പഠനോപാധികളും സർവസാധാരണമായി. അനാറ്റമിയിൽ ലഭിച്ച അറിവാണ് വില്യം ഹാർവി (1578-1657) എന്ന ഇംഗ്ളീഷ് ഭിഷഗ്വരന് രക്തസംക്രമണത്തെപ്പറ്റിയുമുള്ള അടിസ്ഥാന വിവരം നല്കിയത്. മൊത്തമായ ശരീരഘടനയെപ്പറ്റി (അതായത് അസ്ഥികൂടം, മാംസപേശികൾ, അവയവങ്ങൾ, രക്തധമനികൾ, ഞരമ്പുകൾ എന്നിവയെപ്പറ്റി) ഉള്ള സാമാന്യമായ അറിവല്ലാതെ ഈ അവയവങ്ങൾക്ക് നിദാനമായ കോശങ്ങളെപ്പറ്റിയോ അവയുടെ രൂപത്തെപ്പറ്റിയോ അന്നും ശരിക്ക് അറിവുണ്ടായിത്തുടങ്ങിയിരുന്നില്ല. 1866-ൽ ലൂവൻഹോക്ക് സൂക്ഷ്മദർശിനി കണ്ടുപിടിച്ചതോടുകൂടി കോശങ്ങളുടെ ഘടനയെപ്പറ്റി നിരീക്ഷണ ഗവേഷണ പരമ്പരകൾ ആരംഭിച്ചു. ഇന്നു ലോകത്തിലെ നിരവധി ഗവേഷണ-പഠന സ്ഥാപനങ്ങളിലായി അനാറ്റമിയുടെ വിവിധ അവാന്തരവിഭാഗങ്ങളിൽ പഠനം നടത്തുന്ന ഒട്ടേറെ ശാസ്ത്രജ്ഞരും പ്രവർത്തകരും ഉണ്ട്.

എല്ലുകളുടെയും അസ്ഥികൂടത്തിന്റെയും ഘടനയെപ്പറ്റി പഠിക്കുന്ന ശാസ്ത്രശാഖ (Osteology) വളരെ പഴക്കമുള്ളതും ലളിതവുമാണ്. ഈ ശാഖയിലുള്ള പരിജ്ഞാനം അനാറ്റമി പഠനത്തിനു കൂടിയേ തീരൂ. മറ്റ് അവയവങ്ങളെപ്പറ്റിയുള്ള പഠനങ്ങൾ (മാംസപേശികൾ, ദഹനേന്ദ്രിയ വ്യവസ്ഥ തുടങ്ങിയവ) പ്രായേണ സരളമാണ്. ഇതിന്റെ ഉപവകുപ്പുകൾ ഉദാ. ഞരമ്പുകളെയും മസ്തിഷ്കത്തെയും സംബന്ധിച്ച പഠനം (Neuro-Anatomy), ജന്തുശരീരം എങ്ങനെ രൂപമെടുക്കുന്നു എന്നും അതിന്റെ വളർച്ചയുടെയും വികാസത്തിന്റെയും വിവിധ ഘട്ടങ്ങൾ ഏതെല്ലാമാണെന്നും പ്രതിപാദിക്കുന്ന ഭ്രൂണവിജ്ഞാനീയം (Embryology), ഭ്രൂണവിജ്ഞാനീയത്തിന്റെ ശാഖകളായ ജനിതകം (Genetics), ക്രോമസോം (Chromosome) തുടങ്ങിയവയപ ഇന്നു പ്രത്യേകം ശാസ്ത്ര വിഷയങ്ങളായിട്ടുണ്ട്. സൂക്ഷ്മദർശിനിയുടെ കണ്ടുപിടിത്തത്തിനുശേഷം രൂപംകൊണ്ട അനാറ്റമിയുടെ ഒരു പ്രമുഖ ശാഖയാണ് 'ഊതികം' (ഊതികവിജ്ഞാനം-Histology); തന്മാത്രാതലത്തിൽ നടക്കുന്ന പ്രതികരണങ്ങളെ പഠിക്കുന്ന ശാസ്ത്രമാണ് മോളിക്കുലാർ അനാറ്റമി (Molecular Anatomy).

അനാറ്റമി പഠിക്കുന്നത് ജന്തുശരീരത്തെയും (ജീവനുള്ള ജന്തുക്കളെ മയക്കിയതിനുശേഷം ഉപയോഗിക്കാം) മനുഷ്യശവത്തെയും കീറിമുറിച്ച് അവയവങ്ങളുടെയും കോശങ്ങളുടെയും സ്ഥിതി മനസ്സിലാക്കിയിട്ടാണ്. ഇതിനായി പലവിധ രാസവസ്തുക്കളും പരിരക്ഷകദ്രവ്യങ്ങളായി (preservatives) ഉപയോഗിക്കാറുണ്ട്. ഫോർമലിൻ (Formalin) ഇതിൽ പ്രധാനമാണ്. രക്തക്കുഴലുകളെ പ്രത്യേകമായി മനസ്സിലാക്കുവാൻ അവയിലൂടെ റെഡ് ലെഡ് (Red lead) കലർന്ന ഒരു ദ്രാവകം വലിയ മർദത്തിൽ കടത്തിവിടാറുണ്ട്. ഇപ്രകാരം പാകപ്പെടുത്തിയ ശവശരീരം കീറിമുറിച്ച് അവയവങ്ങളുടെ ഘടനയും അവ തമ്മിലുള്ള ബന്ധവും മനസ്സിലാക്കുകയും അവയവങ്ങളെ സ്പർശിക്കുമ്പോൾ ഉള്ള സംവേദനങ്ങൾ ഓർമയിൽ ഉറപ്പിക്കുകയും വേണം. ഇപ്രകാരമുള്ള ശരീരഘടനയുടെ ഒരു മാനസിക ചിത്രം ഭാവിയിലുള്ള അനാറ്റമി പഠനത്തിനും ശസ്ത്രക്രിയാപാടവത്തിനും അനിവാര്യമായ ഒരു പശ്ചാത്തലോപാധിയാണ്. ഡിസെക്ഷൻ പഠനത്തിന് കണ്ണിങ്ങാമിന്റെ, മൂന്നു വാല്യങ്ങളുള്ള, ഒരു ആധികാരികഗ്രന്ഥമുണ്ട്.

അഭ്യൂഹങ്ങളിൽ നിന്നും അനുമാനങ്ങളിൽനിന്നും അനാറ്റമിയെ ഒരു തികഞ്ഞ ശാസ്ത്രശാഖയായി രൂപാന്തരപ്പെടുത്തുവാൻ ചിരപ്രയത്നം ചെയ്ത ശാസ്ത്രജ്ഞരുടെ ഒരു നീണ്ട പരമ്പരതന്നെയുണ്ട്: ഹിപ്പോക്രറ്റീസ് (ബി.സി. 460-377), ഗാലൻ, ചരകൻ, സുശ്രുതൻ, ലസ്സാറോ സ്പലൻസാനി (1729-99) തുടങ്ങിയവർ. ഇവർക്കു പുറമേ 17-18 ശതകങ്ങളിൽ വേറെയും ഒട്ടേറെ ശാസ്ത്രജ്ഞർ അനാറ്റമിക്ക് അമൂല്യമായ സംഭാവനകൾ നല്കിയിട്ടുണ്ട്. ഇംഗ്ളണ്ടിലെ സർ ജോൺ ഹണ്ടർ (1728-93) എന്ന ശസ്ത്രക്രിയാവിദഗ്ദ്ധന്റെ പേരിനോടുചേർത്ത് ശരീരത്തിന്റെ വിവിധ ഭാഗങ്ങളെ നാമകരണം ചെയ്തിരിക്കുന്നു. പിയർ മേരി (Pierre Marie), ബ്രോക്കാ (Broca), ബെറ്റ്സ് (Betz), ബ്രോഡ്മാൻ (Brodman), പെൻഫീൽഡ് (Penfield), ഷെറിങ്ടൺ (Sherrington) എന്നിവർ മസ്തിഷ്കത്തെയും ഞരമ്പുകളെയുംപറ്റി ധാരാളം ഗവേഷണപഠനങ്ങൾ നടത്തിയവരാണ്. ഇരുപത്തി ഒന്നു വയസ്സുവരെ മാത്രം ജീവിച്ചിരുന്ന തോമസ് ഗ്രേ രചിച്ച ഗ്രന്ഥമാണ് ഇന്നും അനാറ്റമിയുടെ 'ബൈബിൾ.'

ലൂവൻഹോക്ക് സൂക്ഷ്മദർശിനി കണ്ടുപിടിച്ചതോടുകൂടിയാണ് കോശങ്ങളെപ്പറ്റിയുള്ള പഠനം സാധ്യമായത്. ഈ പുതിയ ഉപകരണം ശാസ്ത്രജ്ഞർക്ക് കോശങ്ങളെപ്പറ്റിയുള്ള വിപുലമായ ഒരു പഠനപരമ്പര ആരംഭിക്കാനും 'ഊതികവിജ്ഞാനീയം' എന്ന ശാസ്ത്രശാഖയ്ക്കു രൂപം നല്കാനും പ്രേരണ നല്കി. കോശങ്ങളുടെ സാമാന്യ പഠനത്തിൽനിന്ന് ആരംഭിച്ച ഈ ശാഖ കോശങ്ങളുടെ വിവിധഭാഗങ്ങളെയും അവയിൽ ഉണ്ടാകുന്ന വൈകല്യങ്ങളെയും കുറിച്ചു പഠനം നടത്തുകയും അതിലൂടെ രോഗം നിർണയിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു. 1950-കാലത്ത് ഇലക്ട്രോൺ മൈക്രോസ്കോപ്പ് കണ്ടുപിടിക്കപ്പെട്ടതോടുകൂടി സൂക്ഷ്മ വസ്തുക്കളെപ്പോലും 'കാണുവാനും' അങ്ങനെ ഊതികവിജ്ഞാനീയത്തെ സജീവവും മൂർത്തവും ആയ ശാസ്ത്രശാഖയായി ഉയർത്തുവാനും സാധിച്ചു.

1859-ൽ ഡാർവിൻ ഒറിജിൻ ഓഫ് സ്പീഷീസ് (Origin of Species) എന്ന ഗ്രന്ഥം രചിച്ചതോടുകൂടി ശാസ്ത്രജ്ഞർക്ക് പുതിയ ഒരു കാഴ്ചപ്പാടുണ്ടാകുകയും ജീവലോകം മുഴുവനും പരസ്പരബന്ധമുള്ളതാണെന്ന് സംശയാതീതമാംവിധം തെളിയുകയും ചെയ്തു. ഇത് തുലനാത്മക അനാറ്റമിക്കു വഴിതെളിച്ചു. വെള്ളത്തിൽ ജീവിച്ചിരുന്ന ആദ്യകാലത്തെ ഏകകോശജീവിക്ക് വെറും പ്രസരണംവഴി വേണ്ട ആഹാരങ്ങളും ശുദ്ധവായുവും ലഭിക്കാനും, വിസർജനവസ്തുക്കളെയും അംഗാരാമ്ളത്തെയും പുറത്തുവിടാനും സാധ്യമായി. ജീവികൾ ബഹുകോശങ്ങളും സങ്കീർണങ്ങളും ആയതോടുകൂടി മേല്പറഞ്ഞ കൃത്യങ്ങൾക്ക് ഒരു ദ്രാവകവും അതിനെ പമ്പുചെയ്യാൻ ഒരു ഉപകരണവും വേണ്ടിവന്നു. ഉയർന്നതരം ജന്തുക്കളിൽ കാണുന്ന രക്തത്തിന്റെ പരിണാമവും ഹൃദയമാകുന്ന പമ്പിന്റെ സങ്കീർണതയും മറ്റും തുലനാത്മക അനാറ്റമിയിലെ രസാവഹമായ വസ്തുതകളാണ്. ഉദാഹരണമായി മത്സ്യത്തിനു രണ്ടും, ഉഭയജന്തുക്കൾക്കു മൂന്നും, ഉരഗങ്ങൾക്ക് പൂർണ്ണമായി വിഭക്തമല്ലാത്ത നാലും, ഉഷ്ണരക്തികളായ പക്ഷികൾക്കും സസ്തനികൾക്കും പൂർ‍ണ്ണവിഭക്തമായ നാലും അറകളുള്ള ഹൃദയമാണുള്ളത്. നാഡീവ്യൂഹത്തിന് ഒരു ഗാംഗ്ളിയൻ (ganglion) മാത്രമുള്ള താണതരം ജീവികളിൽനിന്നും മനുഷ്യനിലെത്തിയപ്പോൾ ലക്ഷോപലക്ഷം കോശങ്ങളുള്ള മനുഷ്യസിരാസമൂഹമായിത്തീരുന്നു.

ഭ്രൂണാവസ്ഥയിൽ എല്ലാ ജീവികളുടെയും ശരീരഘടന ഏകദേശം ഒരേ രൂപത്തിലാണ്. ഭ്രൂണത്തിന്റെ വളർച്ചയെപ്പറ്റി സൂക്ഷ്മപഠനം നടത്തുന്നത് അനാറ്റമി തത്ത്വങ്ങൾ മനസ്സിലാക്കുവാൻ ഉപയോഗപ്രദമാണെന്നതിനു പുറമേ പരമ്പരാഗതങ്ങളായ രോഗങ്ങളുടെ നിദാനം നിർണയിക്കുന്നതിനു സഹായകവുമാണ്.

മനുഷ്യനുൾപ്പെടെ, നട്ടെല്ലുള്ള ജീവികളിൽ ചില പ്രധാന അംഗവ്യൂഹങ്ങളുണ്ട്. ഏതാണ്ട് സാമാന്യരൂപമുള്ള കോശങ്ങളാൽ നിർമ്മിക്കപ്പെട്ട ഈ അംഗവ്യൂഹങ്ങളുടെ ഘടനാ സ്വഭാവവും പ്രവർത്തനക്ഷമതയും ഈ അംഗവ്യൂഹങ്ങൾ തമ്മിലുള്ള സമന്വയനവും ആണ് ജന്തുശരീരത്തെ പ്രവർത്തനക്ഷമമാക്കിത്തീർക്കുന്നത്. ശാരീരികമായി ഈ വ്യൂഹങ്ങളെ പത്തു വിഭാഗങ്ങളായി തിരിക്കാം.

ശരീരത്തിന്റെ പ്രധാന ആധാരമാണ് അസ്ഥിവ്യൂഹം. കൈകാലുകളിലെ നീണ്ട എല്ലുകൾ, കൈപ്പടത്തിലെയും കാലിലെയും ചെറിയ എല്ലുകൾ, നട്ടെല്ല്, അവയോട് ഘടിപ്പിച്ചിട്ടുള്ള വാരിയെല്ലുകൾ, തലയോട് എന്നിവ അടങ്ങിയതാണ് ഈ വ്യവസ്ഥ. മനുഷ്യരുടെ എല്ലുകൾ പരിണാമസിദ്ധാന്തത്തിനു തെളിവുകൾ നല്കുന്നു. എല്ലുകളുടെ പഠനത്തിൽനിന്നും ലിംഗഭേദങ്ങളും, വ്യക്തിയുടെ വയസ്സും നിർണയിക്കാം. നോ: അസ്ഥി; അസ്ഥികൂടരോഗങ്ങൾ; അസ്ഥിപഞ്ജരം

മനുഷ്യശരീരത്തിൽ രണ്ടു തരത്തിലുള്ള പേശികൾ കാണാം. മൃദുപേശികൾ സ്വയം പ്രവർത്തനക്ഷമമാണ്. ഈ വിഭാഗത്തിലുള്ളവയാണ് ദഹനേന്ദ്രിയ വ്യവസ്ഥയിലെയും മൂത്രാശയത്തിലെയും പേശികൾ. അസ്ഥികൂടത്തോടുബന്ധിപ്പിച്ചിരിക്കുന്ന പേശികളെല്ലാം രേഖിതവും (striated) നാഡികളുടെ പ്രവർത്തനംകൊണ്ടു ചലിക്കുന്നവയും ആണ്. രക്തസംക്രമണ വിഭാഗത്തിൽപ്പെട്ട ഹൃദയപേശികൾ ഇവയുടെ മധ്യവർത്തിയും രണ്ടുവിഭാഗത്തിലെയും ചില പ്രവണതകൾ കാണിക്കുന്നവയും ആണ്. നോ: പേശീവ്യൂഹം

വായ്, ഗ്രസനി (Pharynx), അന്നനാളി (Oesophagus), ആമാശയം, ചെറുകുടൽ, വൻകുടൽ, ഗുദം എന്നിവയാണ് ഈ വ്യൂഹത്തിലെ മുഖ്യഘടകങ്ങൾ. ദഹനേന്ദ്രിയത്തിൽ സ്രവങ്ങൾ പതിപ്പിക്കുന്ന ഗ്രന്ഥികളും (ഉദാ. കരൾ, യകൃത്ത്, ആഗ്നേയഗ്രന്ഥി) ഈ വിഭാഗത്തിൽപ്പെടും. നോ: അന്നനാളി; ആമാശയം; ദഹനേന്ദ്രിയ വ്യൂഹം

താണതരം ജന്തുക്കൾ ജലജീവികളായതിനാൽ ആദ്യമായി സംഘടിപ്പിക്കപ്പെട്ട ശ്വസനവ്യൂഹം ഗില്ലു(gill)കളായിരുന്നു. ഉദാ. മത്സ്യങ്ങൾ. എന്നാൽ നട്ടെല്ലുള്ള ജീവികൾ കരയിൽ വാസമുറപ്പിച്ചതോടുകൂടി കൂടുതൽ സങ്കീർണമായ ഒരു വ്യവസ്ഥിതി വേണ്ടിവന്നു. മൂക്ക്, ശ്വാസനാളം (trachea), ശ്വാസനാളത്തിന്റെ രണ്ടു ശാഖകളായ ശ്വസനികൾ (bronchus) എന്നിവ ചെറിയ ശാഖോപശാഖകളായി അവസാനിക്കുന്നത് ശ്വാസകോശങ്ങളിലാണ്. ശ്വാസകോശങ്ങളെ പ്രവർത്തന ക്ഷമമാക്കുന്നതിന് നിരവധി മടക്കുകളായി അൽവിയോളസ്സുകൾ (alveolus) സംഘടിപ്പിച്ചിട്ടുണ്ട്. ശ്വാസകോശങ്ങളെ ആവരണം ചെയ്യുന്ന പുപ്ഫുസാവരണത്തിന് (pleura) രണ്ടു സ്തരങ്ങൾ (membranes) ഉണ്ട്. ഇവയുടെ അന്തരാളം 'നിർവാത' (vacuum) മാണ്. വാരിയെല്ലുകളുടെയും പ്രാചീരത്തിന്റെയും (diaphragm) പ്രവർത്തനംകൊണ്ടാണ് ശ്വാസോച്ഛ്വാസങ്ങൾ നടക്കുന്നത്. നോ: ശ്വാസകോശങ്ങൾ, ശ്വസനേന്ദ്രിയവ്യൂഹം

ഹൃദയമാകുന്ന പമ്പും, അതിനോടു ഘടിപ്പിച്ചിട്ടുള്ളതും അടച്ചുകെട്ടിയതുമായ നാളികളോടുകൂടിയ ഒരു സംവഹനവ്യൂഹവും ആണ് ഇതിന്റെ ഘടകങ്ങൾ. ശുദ്ധവായു അടങ്ങിയ രക്തം ഉൾക്കൊള്ളുന്ന ധമനികളും (artery), കാർബൺ ഡൈ ഓക്സൈഡ് ലയിച്ച രക്തം ഒഴുകുന്ന സിരകളും (vein) രക്തസംക്രമണവ്യൂഹത്തിലെ ഏറ്റവും പ്രധാനപ്പെട്ട രണ്ടു ഘടകങ്ങളാണ്. ലസികാവ്യൂഹവും ഈ വ്യൂഹത്തിന്റെ ഒരുഭാഗം തന്നെ. നോ: ഹൃദയം, രക്തം, ധമനികൾ, സിരകൾ, രക്തസംക്രമണ വ്യൂഹം

ഓരോ ശരീരഖണ്ഡത്തിലും ഉണ്ടായിരുന്ന ആദിമവിസർജനാവയവങ്ങൾ ഒന്നിച്ചു ചേർന്നുണ്ടായ രണ്ടു വൃക്കകളാണ് സസ്തനികളുടെ പ്രധാന വിസർജനാവയവങ്ങൾ. ഇവ രക്തത്തിൽനിന്നു വേർതിരിച്ചെടുക്കുന്ന മൂത്രം, വൃക്കനാളികൾവഴി മൂത്രാശയത്തിൽ എത്തുകയും അവിടെനിന്ന് മൂത്രമാർഗ്ഗത്തിലൂടെ (urethra) പുറംതള്ളപ്പെടുകയും ചെയ്യും. നോ: വൃക്ക, വിസർജനേന്ദ്രിയ വ്യൂഹം

മുഖ്യവിസർജനാവയവം വൃക്കയാണെങ്കിലും പല വിസർജനവസ്തുക്കളെയും പുറംതള്ളുവാൻ കെല്പുള്ള ഒരാവരണമാണ് ചർമ്മം. ഈ പ്രവർത്തനത്തിനു പുറമേ ശരീത്തിനു കെട്ടുറപ്പു നല്കുവാനും ശരീത്തിന്റെ ശീതോഷ്ണനില കാത്തുസൂക്ഷിക്കുവാനും ചർമത്തിനു കഴിവുണ്ട്. ചർമഗ്രന്ഥികൾ (സ്വേദം സൃഷ്ടിക്കുന്നവ ഉൾപ്പെടെ), തൂവൽ, രോമം, കൊമ്പ്, നഖങ്ങൾ എന്നിവയെല്ലാം ചർമത്തിന്റെ അവാന്തരാവയവങ്ങളാണ്. ശീതോഷ്ണനില കാത്തുസൂക്ഷിക്കേണ്ടതിന്റെ ആവശ്യകത കുറയുന്നതോടെ രോമം നഷ്ടപ്പെടാനുള്ള പ്രവണത ചർമത്തിനുണ്ട്. നോ: ചർമം

1903-ൽ ഏണസ്റ്റ് സ്റ്റാർലിങ് (1866-1927) ഹോർമോണുകൾ കണ്ടുപിടിച്ചതിനുശേഷമാണ് അന്തഃസ്രാവികളെപ്പറ്റി അറിയാനിടയായത്. ശരീര പ്രവർത്തനങ്ങളെ വളരെയേറെ നിയന്ത്രിക്കുവാൻ കഴിവുള്ള ഈ വ്യവസ്ഥിതിയെപ്പറ്റി വിപുലമായ പഠനങ്ങൾവഴി വളരെയേറെ വിവരങ്ങൾ പിന്നീട് ലഭിച്ചിട്ടുണ്ട്. പിറ്റ്യൂട്ടറി, തൈറോയ്ഡ്, പാരാതൈറോയ്ഡുകൾ, പാൻക്രിയാസിലെ ഐലറ്റ്സ് ഒഫ് ലാംഗർഹാൻസ്, അധിവൃക്കഗ്രന്ഥികൾ, ലൈംഗിക ഗ്രന്ഥികൾ എന്നിവയാണ് പ്രധാന അന്തഃസ്രാവികൾ. നോ: അന്തഃസ്രാവികൾ

മസ്തിഷ്കത്തിന്റെ വിവിധഭാഗങ്ങളും, മസ്തിഷ്കത്തിൽ നിന്നുദ്ഭൂതമാകുന്ന 12 ജോഡി മസ്തിഷ്ക തന്ത്രികളും സുഷുമ്നാനാഡിയും (spinal cord) അതിൽനിന്നു ബഹിർഗമിക്കുന്ന 31 ജോഡി സുഷുമ്നാ-തന്ത്രികളും അടങ്ങിയതാണ് ഇത്. വിവിധ തരത്തിലുള്ള സംവേദനങ്ങളെ ഉൾക്കൊള്ളുവാനും അവയെ സിരാകേന്ദ്രങ്ങളിലും അവിടെനിന്നുള്ള ആജ്ഞകളെ മോട്ടോർ ഞരമ്പുകളിലൂടെ പ്രാന്തപ്രദേശങ്ങളിലും എത്തിക്കാനും ഈ വ്യൂഹത്തിനു കഴിവുണ്ട്. ഇവയുടെ പ്രവർത്തനം കൊണ്ടാണ് മാംസപേശീപ്രവർത്തനവും പ്രതികരണ പ്രവർത്തനങ്ങളും സാധ്യമാകുന്നത്. കേന്ദ്രസിരാവ്യൂഹത്തിനു പുറമേ, ഒരു സ്വയംപ്രവർത്തക (Automatic) സിരാവ്യൂഹവും ജന്തുക്കളിൽ കാണാം. നോ: അനുമസ്തിഷ്കം, മസ്തിഷ്കം, നാഡീവ്യൂഹം

വൃഷണം, അണ്ഡാശയം എന്നീ പ്രാഥമികാവയവങ്ങൾക്കു പുറമേ സ്ത്രീപുരുഷ ലക്ഷണങ്ങളെ പ്രകടമാക്കുന്ന അവയവങ്ങളും ആകാരവിശേഷങ്ങളും ചേർന്നതാണ് ഈ വ്യവസ്ഥ. സസ്തനികളൊഴിച്ചുള്ളവയെല്ലാം മുട്ടയിൽകൂടി പുതിയ തലമുറയെ സൃഷ്ടിക്കുന്നു; സസ്തനികളിലാകട്ടെ മാതാവിലാണ് ഭ്രൂണങ്ങൾ രൂപംകൊള്ളുന്നതും വളരുന്നതും. ഇതിനാവശ്യമായ ഗർഭാശയവും മറ്റ് അവയവങ്ങളും ഈ വിഭാഗത്തിൽപ്പെടുത്താം. നോ: അണ്ഡം, അണ്ഡാശയം, വൃഷണം

ശരീരശാസ്ത്രവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ഈ ലേഖനം അപൂർണ്ണമാണ്‌. ഇതു വികസിപ്പിക്കുവാൻ സഹായിക്കുക.