ഇംഗ്ലീഷ് വിലാസം

https://ml.wikipedia.org/wiki/Hampi

ഇംഗ്ലീഷ് വിലാസം

https://ml.wikipedia.org/wiki/Hampi

ഹമ്പെ ಹಂಪೆ (ഹംപെ)
Town
Country	India
State	Karnataka
District	Bellary
സ്ഥാപകൻ	Harihara and Bukkaraya
ഉയരം	467 മീ(1,532 അടി)
Languages
• Official	Kannada
സമയമേഖല	UTC+5:30 (IST)
Nearest city	Hospet

Group of Monuments at Hampi

യുനെസ്കോ ലോക പൈതൃക സ്ഥാനം
സ്ഥാനം	ഇന്ത്യ, വിജയനഗര സാമ്രാജ്യം [1]
Area	4,187.24, 19,453.62 ha (450,711,000, 2.093970×109 sq ft) [2]
Includes	Hazara Rama temple, Vijaya Vithala temple, വിജയനഗര, വിരൂപാക്ഷക്ഷേത്രം [3]
മാനദണ്ഡം	(i)(iii)(iv)[2]
അവലംബം	241
നിർദ്ദേശാങ്കം	15°20′04″N 76°27′44″E / 15.334547°N 76.462162°E / 15.334547; 76.462162
രേഖപ്പെടുത്തിയത്	1986 (10th വിഭാഗം)
Endangered	1999 –2006  (1999 –2006 )
വെബ്സൈറ്റ്	asi.nic.in/hampi/
[edit on Wikidata]

ഉത്തരകർണാടകത്തിലെ വിജയനഗര സാമ്രാജ്യത്തിൻ്റെ തലസ്ഥാനമായിരുന്ന പുരാതന നഗരമാണ് ഹംപി (കന്നഡ: ಹಂಪೆ, കന്നഡയിൽ ഹംപെ). ഹുബ്ലിയിൽനിന്ന് 163 കി.മീ. കിഴക്കും ബെല്ലാരിയിൽ നിന്ന് 65-ഓളം കി.മീ. വടക്കുപടിഞ്ഞാറുമായി തുംഗഭദ്രനദിയുടെ തെക്കേക്കരയിലാണ് ഹംപി. തുംഗഭദ്ര ഡാമിൽ നിന്നും ഹൊസ്പെട്ട് വഴി ഹംപി യിലെത്താം. വിജയനഗരത്തിന്റെ ചരിത്രാവശിഷ്ടങ്ങൾ ചിതറിക്കിടക്കുന്ന ഹംപി വിജയനഗരസാമ്രാജ്യത്തിന്റെ തലസ്ഥാനമായിരുന്നു.^[4] തുംഗഭദ്ര നദിയുടെ തീരത്ത് നിർമ്മിച്ചതിനാൽ നദിയുടെ പുരാതനനാമമായ പമ്പ എന്ന പേരിലായിരുന്നു ഹംപി ആദ്യകാലങ്ങളിൽ അറിയപ്പെട്ടിരുന്നത്. വിരൂപാക്ഷക്ഷേത്രം സ്ഥിതി ചെയ്യുന്ന ഇന്നത്തെ ഈ ഗ്രാമം, വിജയനഗരത്തിന്റെ കാലത്തിനു ശേഷവും, ഒരു പ്രധാനപ്പെട്ട തീർത്ഥാടനകേന്ദ്രമായി തുടരുന്നു. പുരാതനനഗരത്തിലെ നിരവധി ചരിത്രസ്മാരകങ്ങൾ ഹംപിയിലുണ്ട്. യുനെസ്കോയുടെ ലോകപൈതൃകകേന്ദ്രങ്ങളുടെ പട്ടികയിൽ ഹംപിയേയും ഉൾപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്.

ഹംപിയിലെ ഒരു പ്രധാനപ്പെട്ട ക്ഷേത്രമാണ് വിരൂപാക്ഷക്ഷേത്രം. ഇത് തുംഗഭദ്രാ നദിക്കരയിലാണു സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നത്. ഹംപിയിലെ ഏറ്റവും പഴയ ഒരു ക്ഷേത്രമാണിത്. ഇവിടെ പ്രതിഷ്ഠിച്ചിരിക്കുന്ന വിഗ്രഹം ഏഴാം നൂറ്റാണ്ടിലേതാണെന്നു കരുതുന്നു. പംപാപതി എന്നു വിളിക്കുന്ന ശിവനാണ് ഇവിടുത്തെ പ്രതിഷ്ഠ. കല്ലിൽ തീർത്ത അപൂർവങ്ങളായ നിരവിധി ശിൽപങ്ങൾ ഇവിടെ ഉണ്ട്. പ്രധാനപ്പെട്ട രണ്ടു ഗോപുരങ്ങൾ ഈ ക്ഷേത്രത്തിൽ ഉണ്ട്. അതിൽ ഒന്ന്, 165 അടി ഉയരമുള്ള ഒരു ഗോപുരം ക്ഷേത്രമുറ്റത്ത് സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു. ബിസ്‌തപ്പയ്യ ഗോപുരം എന്നാണിത് അറിയപ്പെടുന്നത്. 11 നിലകൾ ഉള്ള ഈ ഗോപുരവും വിരൂപാക്ഷ ക്ഷേത്രവും ഏതു കാലത്താണുണ്ടാക്കിയത് എന്നതിനു വ്യക്തമായ തെളിവുകൾ ലഭ്യമല്ല. എന്നാൽ രണ്ടാമത്തെ ഗോപുരം കൃഷ്ണദേവരായർ അദ്ദേഹത്തിന്റെ ഭരണകാലത്ത് പണി തീർത്തതാണ്. പല പ്രാവശ്യങ്ങളിലായി ഈ ക്ഷേത്രം പുതുക്കിയതായി തെളിവുകൾ ഉണ്ട്, എന്നാൽ ഏറ്റവും അവസാനം അതു പുതുക്കി പണിതത് 1510 - ൽ ശ്രീകൃഷ്ണദേവരായർ ആയിരുന്നു. ക്ഷേത്ര മുറ്റം നിറയെ കല്ലുകൾ പാകിയിരിക്കുന്നു. നടുഭാഗത്തായി ഒരു ചെറിയ കനാൽ ഉണ്ട്. അതിനൂടെ തുംഗഭദ്രാ നദിയിലെ വെള്ളം ഒഴുകുന്നുണ്ട്. അഭയാർത്ഥികളായി എത്തുന്നവർക്ക് താമസിക്കാനുള്ള മറ്റൊരു മന്ദിരം ക്ഷേത്രത്തിൽ ഉണ്ട്. കല്യാണമണ്ഡപം എന്നറിയപ്പെടുന്ന ഫലപൂജാ മണ്ഡപവും ഒരു കിണറും ക്ഷേത്ര മതിൽക്കെട്ടിനകത്തുണ്ട്.

വിശാലമായ രണ്ടു മുറ്റങ്ങളാണ് ഈ ക്ഷേത്രത്തിനുള്ളത്. ഏല്ലാം കരിങ്കൽ പാകിയിരിക്കുന്നു. രണ്ടാമത്തെ മുറ്റത്താണ് വിളക്കുമാടവും കൊടിമരവും സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നത്. ഈ മുറ്റത്തിന് ഇടതുവശത്തായി ചില ഉപദേവതാ ക്ഷേത്രങ്ങൾകൂടി സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു. അവ പട്ടലേശ്വര, മുക്തിനരസിംഹ, സൂര്യനാരായണ എന്നീ ദേവതകളുടേതാണ്. വലതുവശത്ത് മഹിഷാസുരമർദ്ധിനിയുടേയും ലക്ഷ്മീനരസിംഹസ്വാമിയുടേയും അമ്പലം സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു . കൂടാതെ ഭുവനേശ്വരി ദേവിയുടേയും പംപാദേവിയുടേയും അന്പലങ്ങളും ഇതിനകത്തുണ്ട്.

ഹൊയ്‌സാലാ രാജവാഴ്‌ച കാലത്തുണ്ടായ ഒരു ക്ഷേത്രമാണിത്. ഇതിന്റെ കുറച്ചുഭാഗങ്ങൾ ഹരിഹരൻ ഒന്നാമൻ പുതുക്കിപ്പണിതിട്ടുണ്ട്. പിന്നീട് കൃഷ്ണദേവരായർ ഒരു മണ്ഡപവും പൊതുജനങ്ങൾക്ക് സംമ്മേളിക്കാനുള്ള ഒരു സ്ഥലവും ഇവിടെ കൂട്ടിച്ചേർത്തു.

ഈ ക്ഷേത്രത്തിന്റെ പുഴയോടു തിരിഞ്ഞിരിക്കുന്ന ഭാഗത്തെ ചുമരിന് ഒരു വലിയ തുളയുണ്ട്, ആ തുളയിലൂടെ അമ്പലത്തിനു മുന്നിലുള്ള ഗോപുരത്തിന്റെ ചിത്രം പുറകിലെ ചുവരിൽ തലതിരിഞ്ഞു കാണുന്നു. മറ്റു യാതൊരുവിധ വിദ്യകളും ഇല്ലാതെയാണിത് സാധ്യമാവുന്നത്.

റാണിമന്ദിരത്തിനു വടക്കുകിഴക്കു ഭാഗത്തായി കൊട്ടരവളപ്പിൽ സ്ഥിതിചെയ്യുന്ന ഏക ക്ഷേത്രമാണ് ഹസാരരാമ ക്ഷേത്രം. ഒരു ശ്രീരാമക്ഷേത്രമാണിത്. 15-ആം നൂറ്റാണ്ടിലാണിത് പണികഴിപ്പിച്ചത്. ദ്രാവിഡകലാവിരുതിന്റെ ഒരു മൂർത്തരൂപമാണ് ഈ ക്ഷേത്രം എന്നു പറയാം. ഇപ്പോൾ ഇവിടെപൂജാദികൾ ഒന്നും തന്നെ ചെയ്യുന്നില്ല. കൊത്തുപണികളില്ലാത്ത ഒരു കല്ലുപോലും ഈ ക്ഷേത്രത്തിൽ കണ്ടെത്താനാവില്ല. രാമായണകഥ മൊത്തമായി, രാമജനനം മുതൽ സ്വർഗാരോഹണം വരെ, ഇവിടെ കൊത്തിവെച്ചിരിക്കുന്നു. അമ്പലത്തിനകത്ത് പുറമേ കാണുന്നതിൽ നിന്നും വ്യത്യസ്തമായി കറുപ്പുകലർന്ന ഗ്രാനൈറ്റ് കല്ലുകളിൽ തീർത്ത ശില്പങ്ങളാണുള്ളത്. പുറത്തുനിന്നും കല്പാത്തി വെച്ച് വെള്ളം ഇവിടേക്ക് എത്തിക്കുന്നു. അമ്പലത്തിന്റെ ചുറ്റുമതിൽ വിജയനഗരസാമ്രാജ്യത്തെ അപ്പാടെ ചിത്രീകരിക്കുന്ന വിവിധ കലാരൂപങ്ങളുടെ കൊത്തുപണികളാൽ സമൃദ്ധമാണ്. ഒരു നൃത്തമണ്ഡപവും ഇതിനകത്തുണ്ട്. ഹംപിയിലെ മിക്ക ക്ഷേത്രങ്ങളിലും അമ്പലത്തിനകത്ത് നൃത്തമണ്ഡപം കൂടി കാണാവുന്നതാണ്. ലവകുശന്മാരുടെ രാമായണകഥ വിശദീകരിച്ചു പ്രതിപാദിച്ചതിനു പുറമേ ഭാഗവതപുരാണം മുഴുവനായും ഇവിടെ കൊത്തുപണികളാൽ ചുരുക്കി പ്രതിപാദിച്ചിരിക്കുന്നു.

അമ്പലത്തിനു മുന്നിലായിക്കാണുന്ന ചെറിയൊരു ബസാറാണ് പാൻ-സുപാരി ബസാർ. തകർന്നടിഞ്ഞ കുറേ സ്തൂപങ്ങളും മണ്ഡപങ്ങളും മാത്രമേ അവിടെ കാണാനുള്ളൂ. അമ്പലത്തിലേക്കുള്ള വഴിയുടെ രണ്ടു ഭാഗങ്ങളിലുമായി ഇവ ചിതറിക്കിടക്കുന്നു.

ശ്രീ കൃഷ്ണദേവരായരായിരുന്നു വിജയനഗര സാമ്രാജ്യത്തിലെ ഏറ്റവും പ്രസിദ്ധനായ ഭരണാധികാരി. തിരുമല ദേവി എന്നും ചിന്നാദേവി എന്നും പേരുള്ള രണ്ട് രാജ്ഞിമാരാണ് ശ്രീ കൃഷ്ണരായർക്കുണ്ടായിരുന്നത്. രാജ്ഞിയുടെ അന്തഃപുരം ലോകോത്തരമെന്നു വിശേഷിപ്പിക്കുന്ന ഇന്റർലോക്ക് ചെയ്ത കല്ലുകളാൽ കെട്ടിയ ഒരു വൻ കോട്ടയ്ക്കകത്താണുള്ളത്. കോട്ടയുടെ നാലു വശങ്ങളിലും വലിയ ഉയരത്തിലുള്ള കാവൽമന്ദിരങ്ങൾ(Wach House) ഉണ്ട്. ഈ നാലു കാവൽമന്ദിരങ്ങളിലും കാവൽക്കാർ നിലയുറപ്പിക്കുമായിരുന്നു. കാവൽക്കാരെല്ലാവരും അയോധനകല വശമാക്കിയ സ്ത്രീകൾ തന്നെയായിരുന്നു. രാജ്ഞിമന്ദിരത്തിനു ഒരുവശത്തായി സാമാന്യം വലിയൊരു കുളമുണ്ട്, പണ്ട് രാജ്ഞിമാരും തോഴികളും കുളിക്കാനുപയോഗിച്ച കുളമാണിത്. ജലമഹൽ എന്നാണിതറിയപ്പെടുന്നത്. രാജ്ഞിയുടെ കൊട്ടാരത്തിന്റെ അടിത്തറമാത്രമേ ഇന്നവിടെ കാണാനുള്ളൂ.

രാജ്ഞിയുടെ അന്തഃപുരം സ്ഥിതിചെയ്യുന്ന കോട്ടയ്ക്കകത്ത്, ജൽമഹലിന്റെ കിഴക്കുവശത്താണ് പ്രസിദ്ധമായ ലോട്ടസ് മഹൽ. വെല്ലം, ചുണ്ണാമ്പ്, കോഴിമുട്ട, മണ്ണ് എന്നിവയുടെ മിശ്രിതം കൊണ്ടാണ് ലോട്ടസ് മഹലിന്റെ ഭിത്തികൾ തേച്ചിരിക്കുന്നത്. രണ്ട് നിലകളുള്ള ഈ മന്ദിരത്തിനു മുകളിലേക്ക് കയറാനുള്ള വഴി ഒരു വശത്തുണ്ട്. വാസ്തുവിദ്യയുടെ ഒരു വിസ്മയം തന്നെയാണു ലോട്ടസ് മഹൽ. നാലു ഭാഗത്തുനിന്നു നോക്കിയാലും ഒരു പോലെ തന്നെ ഇത് കാണുന്നു. ജലമഹലും ലോട്ടസ് മഹലും വെള്ളത്താൽ ചുറ്റപ്പെട്ടുകിടന്നവയാണെന്നു അവയുടെ ഘടനകണ്ടാൽ തന്നെ മനസ്സിലാക്കാൻ പറ്റും. അലങ്കരിക്കാനായി വെച്ചിരുന്ന വിലപ്പിടിപ്പുള്ള കല്ലുകൾ അടർത്തിമാറ്റിയതിന്റെ പാടുകൾ ഇന്ന് ലോട്ടസ് മഹലിന്റെ ഭിത്തികളിൽ കാണാം.

രജ്ഞിയുടെ കൊട്ടാരവളപ്പിനു പുറത്ത് കിഴക്കുഭാഗത്തായി കുതിരലായവും ആനപ്പന്തിയും ആനക്കാർക്കു താമസിക്കാനുള്ള പാർപ്പിടവും കാണാവുന്നതാണ്, അറബിക് പേർഷ്യൻ ഇന്ത്യൻ സംസ്ക്കാരങ്ങളുടെ ഒരു സമന്വയമാണ് ആ ആനപ്പന്തി.

• മന്മഥ തീർത്ഥക്കുളം
• ഹേമകൂടാദ്രി
• ശ്രീകൃഷ്ണക്ഷേത്രം
• ഉഗ്രനരസിംഹമൂർത്തി
• ബാദവ ലിംഗം
• ചണ്ഡികേശ്വര ക്ഷേത്രം
• വീരഭദ്ര പ്രതിമ
• ഭൂഗർഭ ശിവക്ഷേത്രം
• ഹസാര രാമക്ഷേത്രം
• വിട്ടലക്ഷേത്രം
• ഗരുഡ രഥം
• തുലഭാരം നടത്തിയിരുന്ന ത്രാസ്

മൈസൂരിൽ നിന്നും എല്ലാ ദിവസവും രാത്രി 06:35നു പുറപ്പെടുന്ന ഹംപി എക്സ്പ്രെസ്സിൽ ഹോസപെട്ട് ഇറങ്ങി ഹംപിക്ക് ബസ് കയറാം. ബാംഗ്ലൂർ വന്ന് ബെല്ലാരി ഫ്ലൈറ്റ് കയറി ബെല്ലാരി വന്ന് 60 കിലോമീറ്റർ സഞ്ചരിച്ച് ഹോസപെട്ട് വന്ന് അവിടുന്ന് ഹംപി എത്താം. ഹോസ്പെട്ട് നിന്ന് 10 കിലോമീറ്ററാണ് ഹംപിക്ക്

1336-ലാണ്‌ ഹംപി നഗരം സ്ഥാപിക്കപ്പെടുന്നത്. ചരിത്രാവശിഷ്ടങ്ങളുടെ പഠനത്തിൽ നിന്നും ഹം‌പി, കോട്ട കെട്ടി ഭദ്രമാക്കിയ ഒരു നഗരമായിരുന്നു എന്നു മസനസിലാക്കാൻ സാധിച്ചിട്ടുണ്ട്. കോട്ടമതിലുകളിലെ കല്ലുകളെ യോജിപ്പിക്കുന്നതിന്‌ ഒരു തരത്തിലുള്ള ചുണ്ണാമ്പുകൂട്ടുകളും ഉപയോഗിച്ചിരുന്നില്ല. പകരം പൂളുകൾ ഉപയോഗിച്ചാണ്‌ കല്ലുകൾ പരസ്പരം ബന്ധിപ്പിച്ചിരുന്നത്. മറ്റു നഗരങ്ങളുടേതു പോലെയല്ല ഈ കോട്ടമതിലുകളെന്നും ലോകത്തിലെ വളരെക്കുറച്ചിടങ്ങളിലേ ഇത്തരം ഉന്നതനിലവാരത്തിലുള്ള കല്പ്പണി കണ്ടിട്ടുള്ളുവെന്നും പോർച്ചുഗീസ് സഞ്ചാരി ഗോമിംഗോ പയസ് രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്^[4]. പരന്ന മേൽക്കൂരകളോടു കൂടിയ മനോഹരമായ കെട്ടിടങ്ങൾ കോട്ടക്കുള്ളിൽ കെട്ടിയിരുന്നു.

കൊട്ടാരസമുച്ചയത്തിൽ നിരവധി കമാനങ്ങളും താഴികക്കുടങ്ങളും തൂണുകളിൽ താങ്ങി നിർത്തിയ മണ്ഡപങ്ങളും ഉണ്ടായിരുന്നു. രൂപകൽപ്പന ചെയ്ത് നിർമ്മിച്ച പഴത്തോട്ടങ്ങളും പൂന്തോട്ടങ്ങളും ഹംപിയിലുണ്ടായിരുന്നു.

അതിന്റെ പ്രതാപകാലങ്ങളിൽ ഹംപി വ്യാപാര സാംസ്കാരികപ്രവർത്തനങ്ങളാൽ മുഖരിതമായിരുന്നു. ചെട്ടികൾ, മൂറുകൾ എന്ന മുസ്ലീം കച്ചവടക്കാർ, പോർച്ചുഗീസുകാരെപ്പോലെയുള്ള യുറോപ്യൻ കച്ചവടപ്രതിനിധികൾ തുടങ്ങിയവർ ഹംപിയിലെ ചന്തകളിൽ വ്യാപാരം നടത്തിയിരുന്നു.

സാംസ്കാരികപ്രവർത്തനങ്ങളുടെ കേന്ദ്രമായിരുന്നു ഹംപിയിലെ ക്ഷേത്രങ്ങൾ. ദേവദാസികൾ വിരൂപാക്ഷക്ഷേത്രത്തിലെ മണ്ഡപങ്ങളിൽ രാജാക്കന്മാർക്കും ജനങ്ങൾക്കും മുൻപാകെ നൃത്തങ്ങൾ നടത്തി.

ഹംപിയിൽ ആഘോഷിക്കപ്പെട്ടിരുന്ന ഏറ്റവും പ്രധാന ഉൽസവമായിരുന്നു മഹാനവമി. രാജാവ് അതിഥികളെ സ്വീകരിക്കുകയും സാമന്തരിൽ നിന്നും കപ്പം സ്വീകരിക്കുകയും ചെയ്യുന്നതിനായി നിലകൊണ്ടിരുന്ന മഹാനവമി പീഠം ചരിത്രകാരന്മാർ കണ്ടെത്തിയിട്ടുണ്ട്. ഇവിടെയിരുന്നു കൊണ്ടായിരുന്നു രാജാവ് നൃത്തവും സംഗീതപരിപാടികളും ഗുസ്തിമൽസരങ്ങളും വീക്ഷിച്ചിരുന്നത്.

1565-ൽ ഗോൽക്കൊണ്ട, ബീജാപ്പൂർ, അഹ്മദ്നഗർ, ബെരാർ, ബിദാർ എന്നിവരുടെ ഭരണകർത്താക്കളായിരുന്ന ഡെക്കാൻ സുൽത്താന്മാർ വിജയനഗരത്തെ പരാജയപ്പെടുത്തിയതോടെ ഹംപിയുടെ പ്രതാപകാലവും അവസാനിച്ചു.

ഹംപിയിലെ കാഴ്ച, മാതംഗ കുന്നിന്റെ മുകളിൽനിന്നുള്ള 360° പനോരമ

• 
  നരസിംഹവിഗ്രഹം
• 
  വിരൂപാക്ഷ ക്ഷേത്രത്തിന്റെ ഹെംകുട കുന്നിന്റെ മുകളിൽനിന്നുള്ള കാഴ്ച
• 
  ഹെംകുട കുന്നിൻമുകളിൽനിന്നുള്ള സൂര്യാസ്തമനം
• 
  ഹെംകുട കുന്നിൻമുകളിലുള്ള ചരിത്രശേഷിപ്പുകൾ
• 
  ഹെംകുട കുന്നിൻമുകളിലുള്ള ചരിത്രശേഷിപ്പുകൾ
• 
  ആഞ്ജനേയാദ്രി കുന്നിൻമുകളിൽനിന്നും കാണുന്ന വയലുകൾ
• 
  ഭൂഗർഭത്തിലുള്ള ക്ഷേത്രത്തിനടുത്തുള്ള കുളത്തിലേക്കുള്ള പടവുകൾ
• 
  ജൈനക്ഷേത്രങ്ങൾ
• 
  ചെറിയ ക്ഷേത്രങ്ങൾ
• 
  നിരീക്ഷണഗോപുരം
• 
  ഗനിഗട്ടി ജൈനക്ഷേത്രം
• 
  കൃഷ്ണക്ഷേത്രത്തിനരികിൽ സ്ഥിതിചെയ്യുന്ന വിശുദ്ധ കുളം
• 
  സനാന ചുറ്റുമതിൽ
• 
  പ്രധാന ചന്തയിൽ നിർമ്മിച്ചിട്ടുള്ള നന്ദിയുടെ പ്രതിമ
• 
  ഹംപിയിലെ തുംഗബദ്ര നദി
• 
  ആനപ്പന്തി
• 
  ഹെംകുട കുന്നിൻമുകളിലുള്ള ശാശിവകാളു ഗണേശക്ഷേത്രത്തിന്റെ കൊത്തിയെടുത്ത തൂണുകൾ
• 
  ഹെംകുട കുന്നിന്റെ മുകളിലുള്ള ഗണേശവിഗ്രഹം
• 
  ഹംപിയിലെ സൂര്യാസ്തമനം
• 
  രത്നട്രായ്കുട് ജൈനക്ഷേത്രം

1. ↑ "Hampi,India". Retrieved 6 മാർച്ച് 2018.
2. ↑ ^{2.0 2.1} ലോകപൈതൃകസ്ഥാനം https://whc.unesco.org/en/list/241. ((cite web)): Missing or empty |title= (help)
3. ↑ "The magical world of Hampi". 13 ജനുവരി 2019. Retrieved 25 ജനുവരി 2019.
4. ↑ ^{4.0 4.1} Social Science, Our Pasts-II, NCERT Text Book in History for Class VII, Chapter 6, Towns Traders and Craftspersons, Page 82-84, ISBN 817450724

കർണാടകത്തിന്റെ ഭൂമിശാസ്ത്രവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ഈ ലേഖനം അപൂർണ്ണമാണ്‌. ഇതു വികസിപ്പിക്കുവാൻ സഹായിക്കുക. സഹായത്തിനു ഈ ലേഖനത്തിന്റെ ഇംഗ്ലീഷ് പതിപ്പ്.

Group of monuments at Hampi എന്ന വിഷയവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ചിത്രങ്ങൾ വിക്കിമീഡിയ കോമൺസിലുണ്ട്.

• http://www.asishinside.com/2017/10/hampi-malayalam-travelouge.html^{[പ്രവർത്തിക്കാത്ത കണ്ണി]}

• A Forgotten Empire Chapter 15

ക സ തി ഇന്ത്യയിലെ ലോകപൈതൃകകേന്ദ്രങ്ങൾ
വടക്ക്	ആഗ്ര കോട്ട ലെ കൂർബസിയേയുടെ വാസ്തുനിർമ്മിതികൾ ഫത്തേപ്പൂർ സിക്രി ഗ്രേറ്റ് ഹിമാലയൻ ദേശീയോദ്യാനം ഹുമയൂണിന്റെ ശവകുടീരം കേവൽദേവ് ദേശീയോദ്യാനം ഖജുരാഹോ ക്ഷേത്രസമുച്ചയങ്ങൾ കാൽക്ക-ഷിംല മലയോര തീവണ്ടിപ്പാത നന്ദാദേവീ-വാലി ഓഫ് ഫ്ലവേഴ്സ് ദേശീയോദ്യാനങ്ങൾ ഖുത്ബ് മിനാറും അനുബന്ധ കെട്ടിടങ്ങളും ചെങ്കോട്ട താജ് മഹൽ
കിഴക്ക്	ഡാർജിലിംഗ് ഹിമാലയൻ തീവണ്ടിപ്പാത കാസിരംഗ ദേശീയോദ്യാനം മഹാബോധി ക്ഷേത്രസമുച്ചയം നളന്ദ മാനസ് ദേശീയോദ്യാനം കൊണാർക്ക് സൂര്യക്ഷേത്രം സുന്ദർബൻ ദേശീയോദ്യാനം കാഞ്ചൻജംഗ ദേശീയോദ്യാനം
തെക്ക്	ചോഴ മഹാക്ഷേത്രങ്ങൾ ഹംപിയിലെ ക്ഷേത്രസമുച്ചയം മഹാബലിപുരത്തെ ക്ഷേത്രസമുച്ചയം പട്ടടക്കലിലെ ക്ഷേത്രസമുച്ചയം നീലഗിരി മലയോര തീവണ്ടിപ്പാത പശ്ചിമഘട്ടം
പടിഞ്ഞാറ്	അജന്ത ഗുഹകൾ ഭീംബട്ക ശിലാഗൃഹങ്ങൾ ചമ്പനീർ-പാവഗഢ് പുരാവസ്തു പാർക്ക് ഛത്രപതി ശിവജി ടെർമിനസ് ഗോവയിലെ പള്ളികളും കോൺവെന്റുകളും എലഫന്റാ ഗുഹകൾ എല്ലോറ ഗുഹകൾ രാജസ്ഥാനിലെ കോട്ടകൾ ജന്തർ മന്തർ (ജയ്‌പൂർ) റാണി കീ വാവ് സാഞ്ചിയിലെ ബുദ്ധമത സ്മാരകങ്ങൾ പശ്ചിമഘട്ടം അഹമ്മദാബാദ് മുംബൈയിലെ വിക്ടോറിയൻ, ആർട് ഡെക്കൊ നിർമിതികൾ