El turtunes a l'è un dialet del lumbard ucidental (ma gh'è un quaivün che 'l sustegna che l'è emilian^[1]) che l'è parlaa in del Turtunes, in de la Pruvincia de Lissandria.

La zona in de la qual 'stu dialet l'è parlaa la curespund ai cunfin del Turtunes; però, vist che l'area in quistiun la se tröva a stregg cuntat cunt i pruvincc de Pavia e Genua, se tröven transiziun cul piemuntes e cun la lengua ligür, e gh'è una certa vesinanza cul dialet ultrepadan, che un quaivün el dis che l'è un dialet emilian (cumpagn del turtunes).

Tra i rob püssee impurant a trövum:

• I vucai nasai perden la N final e furmen un ditungh:
  • mil. murun = tur. muróu.
  • mil. man = tur. móu.
  • mil. vin = tur. véi (cumpagn del dialet paves rüstigh)
  • mil. cumün = tur. cumöi.
  • mil. Bregnan = tur. Bërgnàu.
• L'è anmò fort el rutacismu:
  • mil de la = tur. dra.
• A l'è present (cumpagn del dialet paves) la vucala intermedia tra la A e la E (che chì scrivum 'me una Ë):
  • mil. stela = tur. stëlä.
  • mil. met = tur. mët (in certi cas adiritüra mat).
• Tant 'me in del paves-vugares, anca in Turtunes i A atonegh e nasai ciapen un son squasi neuter (che chì scrivum 'me una Ä):
  • mil. Nadal = tur. Nädal.
• I verbi de la II cuniügaziun gh'han l'infinii cun la I:
  • mil. avègh = tur. ävìgh.
  • mil vurè = tur. vurì.
• Presenza 'nmò forta del rutacismu:
  • mil. la = tur. rä.
  • mil. el = tur. är.
• Cumpagn de alter dialet de la Pruvincia de Lissandria (e de quei de Vughera e de Bobi), el prunom clitigh de la III persona singular di verb a l'è U (al maschil) e A (per el feminil):
  • mil. el ved = tur. u vëdä.
  • mil. la ved = tur. a vëdä.
• La II cuniügaziun la se üniss a la IV:
  • mil. piasè = tur. piäsì.
• Cumpagn del Milanes, del Nuvares e di dialet de la Bassa, manchen i funema [ts] e [dz].
• I verb poden avègh di terminaziun cumpagn de quei del Piemuntes:
  • mil. mì gh'hoo = tur. mì a gh'hö = piem. mì j'hö.
  • mil. nüm andem = tur. nüatär a 'ndumä = piem. nui i anduma.

• Indicativ present: mì a sóu/són, tì t'è, lü l'è, nüatär a sumä, vüatär a sì, lur i són/sóu.
• Indicativ imperfet: mì a erä/serä, tì t'er, lü l'erä/er, nüatär a ermä/sermä, vüatär ervi, lur i erän.
• Indicativ fütür: mì a särö, tì tä särè, lü u särà, nüatär a särumä, vüatär a sarì, lur i säróu/särón.
• Cungiüntiv present: che mì a siä, che tì tä siä, che lü u siä, che nüatär a siäm/simä, che vüatär a sii/siuv, che lur i siän.
• Cungiüntiv imperfet: che mì a fiss, che tì tä fiss, che lü u fissä, che nüatär a fissmä, che vüatär a fissi, che lur i fissän.
• Cundiziunal present: mì a särissi, tì tä säriss, lü u särissä, nüatär a särissmä, vüatär a särissi, lur i särissän.
• Geründi present: sendä/sindä.
• Participi passaa: stat.
• Infinii present: vess/ess.

El cungiüntiv imperfet el gh'ha una furma püssee vegia che la fa che mì füss e via inscì.

• A sóu/són?
• Èt?
• Èl?
• Sumän?
• Siv?
• Són?

• Indicativ present: mì a gh'hö, tì tä gh'è, lü u gh'ha, nüatär a gh'uma, vüatär a gh'ii, lur i gh'hóu/hón.
• Indicativ imperfet: mì a gh'ävivä/ivä, tì tä gh'äviv/iv, lü u gh'ävivä/ivä/avä, nüatär a gh'ävivmä/äviumä/iväm, vüatär a gh'ävivi/ivi, lur i gh'ävivän/ivän/avän.
• Indicativ fütür: mì a gh'ävrö, tì tä gh'ävrè, lü u gh'ävrà, nüatär a gh'ävrumä, vüatär a gh'ävrì, lur i gh'ävróu/ävrón.
• Cungiüntiv present: che mì a gh'abiä, che tì tä gh'abi, che lü u gh'abiä, che nüatär a gh'abiäm, che vüatär a gh'abi, che lur i gh'abiän.
• Cungiüntiv imperfet: che mì a gh'iss/äviss, che tì tä gh'iss/äviss, che lü u gh'issä/ävissä, che nüatär a gh'issäm/issmä/ävissmä, che vüatär a gh'issi/ävissi, che lur i gh'issän/ävissän.
• Cundiziunal present: mì a gh'ävriss, che tì tä gh'ävrè, lü u gh'ävrissä, nüatär a gh'ävrissän, vüatär a gh'ävrissi, lur i gh'ävrissän.
• Geründi present: ävindä.
• Participi passaa: ävüü.
• Infinii present: ävìgh.

• Indicativ present: mì a vagh, tì ta vè, lü u va, nüatär a vam/anduma, vüatar a 'ndè, lur i vóu/vón.
• Indicativ imperfet: mì a 'ndava, tì t'andav, lü u 'ndava, nüatär a 'ndavma/andàvuma, vüatar a 'ndavi, lur i 'ndavan.
• Indicativ fütür: mì a 'ndrö/andarö, tì t'andrè/andarè, lü u 'ndarà, nüatär a 'ndruma/andaruma, vüatar a 'ndarì, lur i 'ndrón.
• Cungiüntiv present: che mì a vaga, che tì ta vagh, che lü u vaga, che nüatär a vagam, che vüatar a vaghi, che lur i vagan.
• Cungiüntiv imperfet: che mì a 'ndass, che tì t'andass, che lü u 'ndassa, che nüatär a 'ndassam/andassma, che vüatar a 'ndassi, che lur i 'ndassan.
• Cundiziunal present: mì a 'ndriss, tì t'andriss, lü u 'ndriss/andrissa, nüatär a 'ndrissma, vüatar a 'ndarissi, lur i 'ndróu/andrón.
• Geründi present: andanda.
• Participi passaa: andat.
• Infinii present: andà.

• Indicativ present: mì a fas, tì ta fè, lü u fa, nüatär a fam/fuma, vüatar a fè, lur i fóu/fón.
• Indicativ imperfet: mì a fava, tì ta fav, lü u fava, nüatär a favma/fàvuma, vüatar a favi, lur i favan.
• Indicativ fütür: mì a farö, tì ta farè, lü u farà, nüatär a faruma, vüatar a farì, lur i faróu/farón.
• Cungiüntiv present: che mì a fagh/fas, che tì ta fagh/fas, che lü u faga/fas, che nüatär fagam/fassam, che vüatar fè, che lur i fagan/fassan.
• Cungiüntiv imperfet: che mì fass, che tì ta fass, che lü u fassa, che nüatär a fassam/fassma, che vüatar a fassi, che lur i fassan.
• Cundiziunal present: mì a fariss, tì ta fariss, lü u fariss/farissa, nüatär farissam/farissma, vüatar farissi, lur i farissan.
• Geründi present: fanda.
• Participi passaa: fat.
• Infinii present: fà.

• Fagan/fassan?
• Fèt?
• Fal?
• Faman/fuman?
• Fèv?
• Fóu/fón?

• tì ta fè <= tì ta fauv.
• Indicativ imperfet: mì a fasiva, tì ta fasiv, lü u fasiva, nüatär a fasivma, vüatar a fasivi, lur i fasivan.
• Cungiüntiv imperfet: mì a fasiss, tì ta fasiss, lü u fasissa, nüatär a fasissma/fasissam, vüatar a fasissi, lur i fasissan.
• Geründi present: fasinda.

• Indicativ present: mì a cant, tì ta cant, lü u canta, nüatär a cantam/cantuma, vüatar a cantè, lur i cantan.
• Indicativ imperfet: mì a cantava, tì ta cantav, lü u cantava, nüatär a cantavma/cantàvuma, vüatar a cantavi, lur i cantavan.
• Indicativ fütür: mì a cantarö, tì ta cantarè, lü u cantarà, nüatär a cantaruma, vüatar a cantarì/cantarè, lur i cantaróu/cantarón.
• Cungiüntiv present: che mì a canta, che tì ta cant, che lü u canta, che nüatär a cantam/cantma, che vüatar cantè, che lur i cantan.
• Cungiüntiv imperfet: che mì a cantass, che tì ta cantass, che lü u cantassa, che nüatär a cantassam/cantassma, che vüatar a cantassi, che lur i cantassan.
• Cundiziunal present: mì cantariss, tì ta cantarè, lü u cantariss, nüatär a cantarissam/cantarissma, vüatar a cantarissi/cantarè, lur i cantarissan.
• Geründi present: cantanda.
• Participi passaa: cantà.
• Infinii present: cantà.

• Indicativ present: mì a pias, tì ta pias, lü u piasa, nüatär a piasam/piasuma, vüatar a piasì, lur i piasan.
• Indicativ imperfet: mì a piasiva, tì ta piasiv, lü u piasiva, nüatär a piasivma/piasìvuma, vüatar a piasivi, lur i piasivan.
• Indicativ fütür: mì a piasarö, tì ta piasarè, lü u piasarà, nüatär a piasaruma, vüatar a piasarì, lur i piasaróu/piasarón.
• Cungiüntiv present: che mì a pias, che tì ta pias, che lü u piasa, che nüatär a piasam/piasuma, che vüatar piasì, che lur i piasan.
• Cungiüntiv imperfet: che mì a piasiss, che tì ta piasiss, che lü u piasissa, che nüatär a piasissam/piasissma, che vüatar a piasissi, che lur i piasissan.
• Cundiziunal present: mì a piasariss, tì ta piasarè, lü u piasariss, nüatär piasarissam/piasarissma, vüatar a piasarissi, lur i piasarissan.
• Geründi present: piasinda/piasenda.
• Participi passaa: piasü.
• Infinii present: piasì.

• Indicativ present: mì a finiss, tì ta finiss, lü u finissa, nüatär a finissam/finissma, vüatar a finì, lur i finissan.
• Indicativ imperfet: mì a finiva, tì ta finiv, lü u finva, nüatär a finivma/finìvuma, vüatar a finivi, lur i finivan.
• Indicativ fütür: mì a finirö, tì ta finirè, lü u finirà, nüatär a finiruma, vüatar a finirì, lur i finiróu/finirón.
• Cungiüntiv present: che mì a finiss, che tì ta finiss, che lü u finissa, che nüatär a finissam/finissma, che vüatar a finissi, che lur i finissan.
• Cungiüntiv imperfet: che mì a finiss, che tì ta finiss, che lü u finissa, che nüatär a finissam/finissma, che vüatar a finissi, che lur i finissan.
• Cundiziunal present: mì a finiriss, tì ta finirè, lü u finiriss, nüatär a finirissam, vüatar a finirissi, lur i finirissan.
• Geründi present: fininda/finenda.
• Participi passaa: finì.
• Infinii present: finì.

• Indicativ present: mì a cur, tì ta cur, lü a cura, nüatär a cùram/curma, vüatar a curì, lur i curan.
• Indicativ imperfet: mì a curiva, tì ta curiv, lü u curiva, nüatär a curivma/curìvuma, vüatar a curivi, lur i curivan.
• Indicativ fütür: mì a curarö, tì ta curarè, lü u curarà, nüatär a curaruma, vüatar a curarì, lur i curaróu/curarón.
• Cungiüntiv present: che mì cur, che tì ta cur, che lü u cura, che nüatär cùram/curma, che vüatar curì, che lur i curan.
• Cungiüntiv imperfet: che mì a curiss, che tì ta curiss, che lü u curissa, che nüatär a curissam/curissma, che vüatar curissi, che lur i curissan.
• Cundiziunal present: mì a curariss, tì ta curarè, lü u curariss, nüatär a curarissam/curarissma, vüatar curarissi, lur i curaróu/curarón.
• Geründi present: curinda.
• Participi passaa: curs.
• Infinii present: cur.

1. Genar
2. Febrar
3. Mars
4. Äpril (arcaigh: ävrì)
5. Magg
6. Giöi
7. Löj
8. Ägust
9. Setémbär
10. Utubär
11. Nuvémbär
12. Dicémbär

1. Jöi
2. Düü
3. Trii
4. Quatär
5. Cencu
6. Ses
7. Set
8. Ot
9. Növ
10. Des

1. Lünedì
2. Märtedì
3. Märculdì/märcurdì
4. Giuedì
5. Venerdì
6. Sabät
7. Duminicä

• Genar u fa i pont, febrar u i ront.
• Ä Cärvà u 's märidä tüti i rutämà.
• Mars, märsot, tänt l'è u dì 'me rä nöt.
• Mars märsóu, trii cätiv e jöi bóu.
• Är prim äd mars, u 's va scals.
• Pasquä dai öv, u 's märidä i bei fiöi.
• U 'n gh'è ävrì ch'l'abiä nò spighì.
• Magg: festä, fiur e fam.
• Quänd che magg u fa l'urtlóu, täntä pajä e poch gróu.
• Löj pultróu, u portä süch e amlóu.
• Rä rusà d'ägust a impinsä 'r but.
• L'aquä d'ägust a rinfrëscä u tusch.
• Setembär sitimbréi, tra sü l'üvä e cavä 'r véi.
• Utubär cucubär, l'è 'r mes ch'i scavn'i rugär.
• Nuvembär nuvimbréi, l'è 'r mes ch'i cavn'är véi.
• Nädal cui tò, Cärvà cui mat.
• U var püssè un pò d'aquä a rä sò stägióu che rä cärossä 'd Näpulióu.
• Trè donn e 'na pügnatä i fón un märcà.
• Cartä cäntä, vilóu parlä.
• Gnentä l'è bóu pär i ögg.
• Märidàss l'è un'urä, ma guai se l'è dürä.
• Är märidà l'è 'nä nöt, ma l'è 'nä longä cändilä.
• Indè ch'u 'gh n'è, u Signur u 'gh n'in mändä.
• Diu u i fa e pö i cumpagnä: un mäcäróu e 'nä läsagnä.

Un ann fa mè nonu, che ier l'ha cumpì utänt'ann, l'ha cüntà a mì e a mé surèlä 'stä storiä.
Ä gh'erä una vòtä in un cit päis un om che u gh'evä dü fiö.
Un dì är püssé giun di dü frädé l'è ändai dä só padär e u gh'ha dicc: "Päpà, ä vöj ävé tüt cul ch'um tucä! Dem cul che l'è är mè!"
Är vegg, ch'u vurivä täntä bé (forse äncä trop) äi só fiö, l'ha facc cul che cust u 'gh ciämav'ä lü.
Pochi dì dopu, cul giuvnot, l'ha ciäpà sü tüt i sò sod e u 's n'è ändacc. Änt unä cità luntänä l'ha vivü älegrament inciucändäs insemä ä di só ämis e bäländä cun i scärmass.
Äcsì, in poch esmänn, l'è spes tüt i sod, e lü l'è rästà sensä nient.
Csè ch'u duvivä fà? 'Me ch'u särissä scampà? Ändè che gh'avrissä truvà un toch äd pän?
Ä la fèn l'è andacc dä 'n cuntädèn e u gh'ha ciämà: "Äviv däbsogn d'un servitur?"
"Sì", u gh'ha rispondü 'r cuntädèn, "ma cmè ta sè cust ann ä gh'umä 'vü la brènä, tropä aquä e pär gióntä lä timpestä. Ä podäró dàt ämmà 'n pó 'd pän e nient atär.
"Ä gh'è nò däbsogn che äm dee atär, bastä che mì ä mörä nò!"
"Tüt i dì t'ändrè 'nt är mè cämp e 'n cul prà ä päsculà i mè pursé e i mè böcc. Èt cuntènt?"
E 'r puvrass l'ha purtaa är päscul är bestiam du sò pädró, trì, cèn', des, vènt, tänti vòlt.
Mä quänd che lü u värghevä un pursé grass, che u mängiav'i giändä, u zevä trä lü: "Povrä mì! S'a füssä rästaa ä cà, quäntä méj ä särissä stacc! 'Mä ch'l'erä bel dä mè päpà! Invece ädess stoo mälissim!"
E pär nò murì u mangiavä erbä e rädis, e u piänzivä: "Almeno pudissä turnà däi mè!"
E piänz'incö, e piänzä dumän, u n'in pudivä piü; la fam e i dulur a 'l favän smägrì semper püssé.
Insì, dopu 'nä para 'd mes, anca se la cà 'd só padär u l'erä täntä luntà, l'ha pinsaa 'd turnà indrerä.
Dop ävé cäminaa diversi dì e diversi nöcc, l'è rivaa in pé disculs e strässaa 'nt är päis ändè ch'a stavän i só.
Qänd só päpà l'ha vüst gnì ävänti, ädasi ädasi, räsent la busslä dlä curt, cui ögg bass, l'ha criaa dlä cuntintessä, u gh'ha curs incunträ e u l'ha bäsaa 'ns la frunt, in faciä, äns la bucä.
"Nò, padär mè! Basäm nò! A son stai trop cätiv, i mè pcà ä son trop gross, ä son piü degn dä ess är vostär fiö!"
Mä 'r pädró l'ha ciäma ses serv e u 'gh disä: "Portee qui är vistii püssè bel che mì ä gh'abiä e mätìgäl ädoss; poi mätìgh un äné änt u did, e i scarp ai pé; vüatär, tiree sü 'd l'aquä, vischee 'r fögh e mässee 'r vidé püssè bel, pärchè a vöj che tüti a fajan festä.
Guardé: äst mè fiö l'erä pers e 'dess l'è stai truaa äd növ!"
E pö s'è giraa inver är fiö: "Andum", u gh'ha dicc, e l'è entraa sübit in cà cun u giunot, är quäl u tigniva cun tüt dü i män lä snisträ där padär.
E tüt u dì u s'è mängiaa, u s'è bivüü täntä vèn e ä 's son cäntaa bei cänsó.

Vivaio Acustico delle Lingue e Dialetti d'Italia

1. ↑ Fabio Foresti, Profilo linguistico dell'Emilia-Romagna, Roma, Laterza, 2010.

• Maurizio Cabella, Dizionario del dialetto tortonese, ed. Dell'Orso, Lissandria, 1999.

• Turtunes
• Lengua lumbarda
  • Dialet de l'Ultrepò Paves
• Lengua piemuntesa
  • Dialet lissandrin
• Lengua emiliana
• Quater pruvincc

• Sit cun puesii in Turtunes e una tavula espligativa de la parnunzia dialetala Arqiviad qé: [1]
• Infurmaziun sura el dialet lucal de Vila Vernia in sül sit del cumün, cunt una racolta de pruverbi
• Puesia in del dialet de Vulped
• L'Officina del dialetto Arqiviad qé: [2]
• Pruverbi turtunes Arqiviad qé: [3]