Àtum
Schéma de un àtum de éli (minga in scàra) induè sa vèdenn ul nücli, cunt dü prutúni (in russ), dü neütrúni (veert) e una òrbita de prubabilità (cérchiètt) per truà i dü eletrúni (giaalt).

Un àtum a l'è la paart püssee piscinína de un sistéma chímich; saría a dí ca l'è la quantità mínima de un elemeent chímich ca la mantègn i sò prupietà.
Anca sa la paròla àtum la vègn dal grech atomos, c'al vöör dí minga spartíbil, al s'è descuveert dòpu ca l'è cumpòost de trí partisèj püssee piscinítt ammò:

• Eletrún: al g'à càrica negatíva e l'è püssee lingeer de tütt i ólter partisèj;
• Prutún: al g'à càrica pusitíva; al pésa 1836 vöölt püssee de un eletrún;
• Neütrún: al g'à minga de càrica elétrica e al pésa a stèmm istèss de un prutún.

I prutúni e i neütrúni insèma, ciamaa nücleúni, ga stann deent in del nücli, invéci i eletrúni ga gírenn intuurn; chèla visiun chí a l'è in acòort al mudèll de l'àtum de Bohr.
Seguunt i régul de la mecànica quantística, invéci, i partisèj a g'ann una funziun de unda ca la definíss la prubabilità de la partisèla de truvàss, in d'un bèll mumeent, in d'un quaj spazzi; dunca, l'òrbita a l'è dumè ul spazzi de prubabilità püssee vólta.

• Màssa: da 1,66*10^-27 a 4,52*10^-25 kg
• Diàmeter: da 10 a 100 pm

Ólter prupietà a inn:

• ul nümer atòmich (Z), ca l'è ul nümer de prutún in del nücli (stèss nümer Z=stèss elemeent);
• ul nümer de màssa, ca l'è la súma del nümer de prutún e de neütrún, e al permètt de scerní i difereent isòtup.

I àtum a inn generalmeent néuter (g'ann minga de càrica elétrica); quaand un àtum al pèert u al ciàpa un eletrún, al cambia e al devénta un jún, pusitíff (catiún) sa n'al ciapa, negatíff (aniún) sa n'al pèert.

Ul cuncètt de àtum a l'è staa prupòost per la prima völta da i filòsuf greech cumè Demòcrit e ul grupp dii Epicüree; in dii sécul dòpu g'inn minga staa pass inaanz, anzi a s'è desmentegaa tüscòss, fin almaanch a dopu l'Età de mèzz.
La teuría l'è stada rimetüda in pè dal John Dalton, chímich inglees; l'Amedeo Avogadro, in del sécul XIX, al cumencia a tegnii spartii àtum e mulécul.
Ul primm scenzià a mètt in ciaar la strutüra de deent de l'àtum a l'è staa, in del 1911, ul Rutherford; dòpu de lü, un quaj ann adree, Niels Bohr al püblica in d'un librètt ul sò mudèll de la strutüra de l'àtum. Per rivà a vècch magiuur detàj ammò, ga vöör però specià un quaj ólter ann fin al nassimeent de la física quantística e del micruscòpi eletrònich.

Wikimedia Commons

al gh'a dent roba culegada a:

Atom