Жұптұяқтылар
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
| Жұптұяқтылар Қазбалық ауқымы: 54–0 Ma Early Эоцен - Recent | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Кейбір жұптұяқтылардың алдыңғы оң сирағының сүйектері. Солдан оң жаққа қарай: доңыз (Жабайы шошқа), марал (Кермарал), түйе (Camelus bactrianus).
| ||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||
| ||||||||||
| К | ||||||||||
Жұптұяқтылар (лат. Artiodactyla) – сүтқоректілер класының бір отряды.
Бұлардың қазба қалдықтары эоцен дәуірінен сақталған. Арғы тегі ежелгі тұяқтылар – кондилартрлар деп есептелінеді. Жұптұяқтылар Жер шарында кең таралған. Австралия мен Жаңа Зеландияда да жерсіндірілген. Бұлар негізінен ашық алаңқайларды мекендейді.Жұптұяқты жануарлар, бегемоттан басқасы (ол суда да, құрлықта да өмір сүреде), тек құрлықта ғана тіршілік етеді. Кейбір түрлері су жағалауында, таулы өңірде, орманда да кездеседі. Арасында топталып тіршілік ететіндері мен жыл маусымдарына сәйкес қоныс аударып отыратын түрлері де (мысалы, ақ бөкен) бар. Жұптұяқтылардың 9 тұқымдасқа, 85 туысқа бірігетін 200-дей түрі белгілі. Жұптұяқтылар 2 отряд тармағына жіктеледі:
1) күйіс қайырмайтындар (Nonrumіnantіa), бұлардың 3 тұқымдасы (доңыз, бегемот, пекарьлар), 134 туысы, 19 түрі бар; 2) күйіс қайыратындар (Rumіnantіa), бұлардың 6 тұқымдасы (құдыр, бұғы, жираф, қуысмүйізділер, өгіз, бұғышақ), 255 туысы, 170-тей түрі белгілі.
Жұптұяқтылардың денесінің ұзындығы 52 см-ден 500 см-ге дейін, денесінің шоқтығына дейінгі биіктігі. 25 см-ден 350 см-ге дейін, салмағы 2 – 3 кг-нан 3 т-ға дейін жетеді. Негізінен өсімдікқоректі жануарлар, бірақ ішінде қорек талғамайтын түрлері де бар (мысалы, жабайы шошқа). Бұлардың алдыңғы және артқы аяқтарында 2 жұп башайы болады, атауы осыған байланысты қойылған. 1-башайы жойылған, ал үшінші және төртінші башайлары ұзын әрі жақсы жетілген. Күдір, бұғы,арқар,киік,сиыр,қой-ешкі,жираф,доңыз- бұлардың барлығы жұптұяқты сүтқоректілер.Осы жұптұяқтыларға жататын қой мен ешкіні қазақ халқы ашатұяқтылар деп те атайды. Жұптұяқтылардың кәсіптік маңызы зор. Бағалы терісі мен жүні, дәмді еті үшін жабайы жұптұяқтылар көп ауланады. Сондықтан бұлардың саны жылдан-жылға азаюда. Қазір жұптұяқтылардың 21 түрі, 14 түр тармағы Халықар. табиғат қорғау одағының «Қызыл кітабына» енгізілген. Ал Қазақстанда 4 түрі және 5 түр тармағы Ұлттық «Қызыл кітапқа» енгізілген.
Қоректенуі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Бұлардың ішінде доңыз тамақ талғамайды., қалғандары тек өсімдікпен қоректенеді. Жұптұяқты сүтқоректілер қоректену тәсіліне қарай екі топқа бөлінеді: күйіс қайырмайтын және күйіс қайыратын жануарлар.
Күйіс қайырмайтын жұптұяқты сүтқоректілерге доңыздар мен бегемоттарды жатқызады. Бұлардың иттістері ұзын және азу тістері бұдырлы болып, қорегін толық шайнап жұтады.Қарыны қарапайым құрылысты болғандықтан, жұтқан асы ауызға қайта барып шайналмайды. Шайнаған асы тікелей жұтылып , қарында қорытылатын жануарлар күйіс қайырмайтын жұптұяқтылар деп аталады.
Күйіс қайыратын жұптұяқты сүтқоректілердің аяқтары сида, ұзын болғандықтан , шапшаң жүгіре алады. Бұлардың қарны күрделі-үш төрт бөліктен құралып, жеген қорегін қарыннан ауызға лоқсытып,екінші рет шайнағаннан соң ғана қайтадан жұтады. Күйіс қайыратын сүтқоректілердің көпшілігінде мүйіз болады, ол иттістері нашар дамиды немесе мүлде болмайды. Бұлан, бұғы, киік, жираф,күдір, арқар сияқты 180-ге тарта сүтқоректілер күйіс қайыратын жұптұяқты жануарлар болып табылады. Бұлар туа салысымен енесінің соңына ілесе алатын сергек 1-2 төл туады. Шайнап жұтылған қоректі қарыннан қайта ауызға лоқсып, екінші рет шайнағаннан кейін ғана толық жұтатын жануарлар күйіс қайыратын жұптұяқтылар деп аталады.[1][2][3][4][5]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ "Қазақ Энциклопедиясы"
- ↑ Акимушкин И., Мир животных. Млекопитающие или звери, М., 1988;
- ↑ Соколов В.Е., Фауна мира. Млекопитающие. Справочник, М., 1990;
- ↑ Бекенов А., т.б., Қазақстан сүтқоректілері, А., 1995.
- ↑ Қ.Қайым,Б.Муханов,Р.Сәтімбекұлы,М.Шаймарданқызы, "Жануартану"(1998), 248 б., ISBN 5-625-03599-7
Text is available under the CC BY-SA 4.0 license; additional terms may apply.
Images, videos and audio are available under their respective licenses.
