आयुर्वेद उतराची व्याख्या ‘ आयुस् वेद्यति इति आयुर्वेद ’ वा ‘ आयुस वैद्यते अनेन इति आयुर्वेद ’ अशी करतात.

आयुस म्हळ्यार आयुश्य (पिराय) आनी वेद म्हळ्यार गिन्यान. मनशाची भलायकी सुदारून मनशाक निरोगी तशेंच दीर्घआयुश्य (व्हड आयुश्य) मेळपाखातीर वैजकीशास्त्र, रोगनिदान आनी उपचार हांची म्हायची दिवपी ग्रंथ चरक सूत्रांत आयुर्वेदाची व्याख्या अशी केल्याः

हिताहितं सुख दुःखम् आयुस्तस्य हिताहितम्।

मानं च तस्य यत्रोक्तम् आयुर्वेदः स उच्यते।। (1.41)

अर्थः हित, अहित, सुख, दुख्ख अशा चार तरांच्या आयुश्याचें पथ, अपथ्य आनी प्रमाण जातूंत सांगलां ताका ‘ आयुर्वेद ’ म्हणटात.

आयुर्वेदाक अथर्ववेदाचो उपवेद मानतात. हे नदरेन अथर्ववेदाक खूब म्हत्व आसा. हातूंत आयुर्वेदासंबंदीच्यो गजाली इक्त्यो करून सांगपी 144 सुक्तां आसात.

आयुर्वेदाच्या ग्रंथांत ब्रह्मा आयुर्वेदाचो पयलो प्रवर्तक मानला.

स्वयंभूर्ब्रह्मा प्रजाः सिसृक्षुः प्रजानां

परीपालनार्थमायुर्वेदमेवाग्रेƧ सृजत्। (काश्यपसंहिता विमानस्थान).

अर्थः लोक निर्मूपाची इत्सा धरपी स्वयंभू ब्रह्म्यान लोकांची राखण जावपाक जाय म्हूण

पयलींच आयुर्वेदाची रचणूक कोली.

ब्रह्मान लाख श्लोक आशिल्लो ‘ ब्रह्मसंहिता ’ नांवाचो एक ग्रंथ आयुर्वेदाचेर बरयला. ही संहिता सद्या मेळना. पूण ताणें सांगिल्ली वखदी योगांचीं सोळा परस चड नांवां आयुर्वेदाच्या दुसऱ्या ग्रंथांत मेळटात. ‘ चंद्रप्रभावटी ’, ‘ ब्राह्मीतेल ’, ‘ ब्रह्मरसायन ’ अशीं त्या कांय वखदी योगांचीं नांवां आसात.

ब्रह्म्यान आपणाली ही आयुर्वेद विद्या दक्ष प्रजापतीक आनी भास्कराक दिली. दक्षाचे परंपरेंत सिध्दांताक तर भास्कराचे परंपरेंत चिकित्सा पध्दतीक म्हत्व आसा.

दक्षाकडल्यान अश्विनीकुमारांनी पुराय आयुर्वेदाचें अध्ययन केलें. तांणी आयुर्वेदाचेर ग्रंथ बरयले, पूण सद्या ते मेळनात. तांच्या ‘ आश्विनसंहिता ’, ‘ चिकित्सासारतंत्र ’, ‘अश्विनीकुमारसंहिता ’ ह्या ग्रंथांची नांवां आनी तातूंतले उतारे दुसऱ्या आयुर्वेदीक ग्रंथांत दाखल्यात म्हूण घेतिल्ले दिसतात.

अश्विनीकुमारांनी इंद्राक आयुर्वेद शिकयलो. इंद्राली आयुर्वेदासंबंदीची बरयल्ली रचणूको मेळना. पूण ताच्या एंद्रिय रसायन, सर्वतोभद्र, दशमूलादितैल आनी हरीतकी लेह आदी पखदी योगांचे उल्लेख सांपडटात.

इंद्राकडल्यान भरद्वाज, निमि, भृगु, अंगिरा, अत्रि, वसिष्ठ, कश्यप, अगस्त्य, पुलस्त्य, वामदेव, असित, गौतम आदी ऋषींनी आयुर्वेदाचें शिकप घेतलें. ह्या ऋषींनी आयुर्वेदाचेर ग्रंथ बरयल्यात, पूण ते सांपडनात. तांगेल्या ग्रंथांचीं वचनां दुसऱ्या पुस्तकांनी सांगिल्लीं दिसून येतात. फकत भरद्वाजालीं मात भेषजकल्प आनी भारद्वाजीय प्रकरण दोन ग्रंथ हातबरपाच्या रुपांत मद्रासच्या ग्रंथभांडारांत सांपडटात. भरद्वाजाल्या दिवोदास धन्वंतरी शिष्यान, कश्यप ऋषीन आनी निमि ऋषी हाणें आयुर्वेदाचो विंगडविंगड फाट्यांत विस्तार केलो.

भरद्वाजाकडल्यान आयुर्वेदाचें गिन्यान घेवन दिवोदास धन्वंतरीन आयुर्वेदाची आठ आंगांत वांटणी केली. तांची नांवां अशीं:- काय, शालाक्य, शल्य, कौमारभृत्य, भूतविद्या, गद, रस आनी वाजीकरण. हातूंतल्या शल्यतंत्राचें (भिषक्क्रिया) खासा गिन्यान वाडोवन धन्वंतरीन ताजो खूब प्रसार केलो. ‘ सन्निपातकलिका ’, ‘ धातुकल्प ’, ‘ रोगनिदान ’, ‘ वैद्यचिंतामणी ’, ‘ धन्वंतरी निघंटु ’ अशे ग्रंथ रचल्यात.

आयुर्वेदाच्या आठ विभागांची म्हायती अथीः

1. कायः काय म्हळ्यार शरीर. हातूंत ज्वर, अतिसार, ग्रहणी, अर्थ, अजीर्ण, विसूचिका,अलसक, कृमि, आमला, कुष्ठ, शीतपित्त, आम्लपित्त, विसर्प, विस्फोट असले रोग, तांचे भेद निदान आनी चिकित्सा हांचें वर्णन येता.

2. शालाक्यः शालाक्य म्हळ्यार शलाकेसंबंदीत. हातूंत शलाकेचो उपेग करून रोग बरो करपाचें निदान आसा. तशेंच शिरोरोग, कर्णरोग, नेत्ररोग, नासिकारोग आनी मुखरोग हांचें वर्णन, निदान आनी चिकित्सा येता.

3. शल्यः शल्य म्हळ्यार फाळप (शस्त्रक्रिया). हातूंत गंडमाला, अपची, गलगंड, पिटिका, अर्बुद, ग्रंथि, श्लीषद, व्रणशोथ, भग्न, नाडीव्रण, भगंदर, उपदंश, शूकदोष सारके जायते रोग, तांचे भेद चिकित्सा आनी तांचेर करपाची शस्त्रक्रिया हांचें वर्णन आयलां.

4. कौमारभृत्यः भुरग्यांचें लालन-पालन आनी चिकित्से संबंदी आशिल्लें शास्त्र. हातूंत पदर, योनिव्यापद, गर्भस्त्राव, गूढगर्भ, वंध्यारोग, योनी संबदीत रोग, शुक्र संबंदीत रोग, सूतिकारोग,गाढलोम, निर्लोम आनी हेर जायते बालरोग; तांचीं वर्णनां, निदान आनी चिकित्सा हांचो ह्या शास्त्राकडेन संबंद येता.

5. भतविद्याः मानसिक रोगाचें निदान आनी ताचेर उपाय सांगपी आयुर्वेदाचो विभाग. हातूंत उन्माद, भूतोन्माद, अपस्मार असले रोग आनी तांचें वर्णन आयलां.

6. गदः गद म्हळ्यार वीख. जायते तरेचीं विखां आनी तांचेर उपाय हाचो संबंद ह्या फांट्याकडेन पावता. देखीकः सर्पविष, लूतविष, वृश्चिकविष, मूषकविष, नखविष, दंतविष,कृत्रिमविष असल्या जायत्या विखांची म्हायती आनी तांचेर उपाय हातूंत सांगल्यात.

7. रसः मनशाक सदांच निरोगी आनी बळीश्ट करपी आयुर्वेदाचो विभाग. हातूंत रसायनां,ओषधिकल्प, भेषजकल्प, वखदां घेवपाचे नेम, मानपरिभाषा, तांचें निरुपण, दिनचर्या, रात्रिचर्या, ऋतूचर्या असले जायते विशय स्पश्ट केल्यात.

8. वाजीकरणः वीर्य वाडोवपाचो प्रयोग, वीर्य वाडोवपाचे नेम, वखदां, नपुंसकत्व तशेंच ताचे भेद आनी चिकित्सा, संतानोत्पादक वखदी योग हांचें वर्णन आयलां.

अशेतरेन एक आशिल्ल्या आयुर्वेदाचो आठ विभाग जाले. त्या विभागाचो फुडें खूब विस्तार जालो. ह्या विभागांक ‘ आंग ’ अशें नांव दिलें.

दिवोदास धन्वंतरी भशेन भरद्वाजाचो पुनर्वसु आत्रेय नांवाचो एक शिष्य आसलो, ताका गिन्यान जोडपाची खूब इत्सा आसली. तो ऋषीक वांगडा घेवन वनस्पतीचो सोद घेवपाक भोंवत रावतालो. हाका ‘ भिषग्विद्याप्रवर्तक ’ अशें विशेशण प्राप्त जालां. भिषगविद्या म्हळ्यार कायचिकित्सा. आत्रेयान तिचो पुरस्कार केलो. ताणें स्वता आयुर्वेदासंबंदान संहिता बरयल्या. ताचीं हातबरपां आयज लेगीत सांपडटात. अग्निवेश, भेल, जतूकर्ण पराशर हारीत आनी क्षारपाणि अशे स मुखेल शिश्य पुनर्वसु आत्रेय हाच्याम्हऱ्यांत आयले. ह्या स जाणांनी कायचिकित्सेचेर ग्रंथ बरयल्यात. अग्निवेश हाणें अग्निवेशतंत्र, नाडीपरीक्षा, अग्निवेश हस्तिशास्त्र, भेलान भेड (ल) संहिता, जतूकर्णान, जतूकर्णसंहिता, पराशरान, पराशरतंत्र, हारीतान आयुर्वेदसंहिता, चिकित्साशास्त्रसंग्रह आनी क्षारपाणिन कायचिकित्सापरक तंत्र बरयलें. हातूंतले कांय ग्रंथ सांपडल्यात तर कांय नात. हाचे उपरांत चरक आदी ऋषींनी कायचिकित्सेचो विस्तार केल्लो दिसता.

आयुर्वेदाचें दुसरें आंग म्हळ्यार शालाक्यतंत्र. ऊर्ध्वजन्नुगत म्हळ्यार नाक, कान, ताळो आदी अवयवांच्या रोगांचे चिकित्सा पध्दतींत शलाकेचो(सळयेचो) चो उपेग करतात. म्हूण हे पध्दतीक ‘ शालाक्य ’ नांव पडलें.

इंद्राचो ‘ निमि ’ नांवाचो शिश्य आसलो. ताणें शालाक्य तंत्राचें गिन्यान लोकांक विस्तारान पयलेच फावट प्राप्त करून दिलें म्हूण ताका ‘ आद्यभिषक् ’ ही पदवी मेळ्ळी. आयुर्वेदाच्या तंत्रांत निमिचें शालाक्यतंत्र प्रमाण मानतात. ताचें तंत्र मेळना पूण ताचीं वचनां दुसऱ्या ग्रंथांत आदार म्हूण घेतिल्लीं दिसतात. हाच्या शालाक्यतंत्रांत निमितंत्र नाजाल्यार विदेहतंत्र म्हणटात. हो विदेह राज्याचो संस्थापक आनी जनक राजाचो आजो आसपाक जाय.

निमिचो शिश्य ‘ कराल ’ हो शालाक्य तंत्रकार आसलो. दोळ्यांचे रोग 96 तरेचे आसात अशें तो म्हणटा. चरकान आपले संहितेतल्या ‘ अक्षिरोग ’ प्रकरणांत हाचो आदार घेतला.

शौनक, कांकायन, गार्ग्य, गालव ह्या आयुर्वेदाच्या जाणकारांनीय शालाक्य तंत्राचेर ग्रंथ बरयल्यात. तेचपरी चक्षुष्येण, सात्यकि, भोज आदी आनीकय शालाक्य तंत्रकार जावन गेल्यात.

दिवोदास धन्वंतरी हो ह्या तंत्राचो मुखेल ऋषी आसलो. हाका द्वितीय धन्वंतरी ह्या नांवानूय वळखताले. हाणें आयुर्वेद आठ आंगांत वांटलो आनी तिसऱ्या आंगाचो म्हळ्यार शल्यतंत्राचो (शस्त्रचिकित्सेचो) प्रसार केलो.

सुश्रुत हो धन्वंतरीच्या सात शिश्यांमदलो मुखेल आसलो. तो शस्त्रक्रियेंत कुशळ आसलो,अशी नामना आसा. हो विश्र्वामित्रालो पूत अशें सुश्रुतसंहितेंत म्हळां (चि. 2.3.). ही सुश्रुतसंहिता आयजूय पळोवंक मेळटा.

धन्वंतरीचे औषधेनव, औरभ्र, पौष्कलावत शिश्य जावन गेल्यात. हांणी ग्रंथरचना केल्ली आसा. सुश्रुताउपरांत करवीर्य, वैतरण, भालुकि, गोपुररक्षित, दारुक हे शल्यतंत्रकार जावन गेल्यात. हांणीय ग्रंथ बरयल्ल्याचें स्पश्ट जाता.

बालचिकित्सेक आयुर्वेदांत ‘ कौमारभृत्य ’ अशें नांव दिलां. ‘ जीवक ’ हो आयुर्वेदाच्या चवथ्या आंगाचो नामनेचो आचार्य. ताका ‘ वृध्दजीवक ’ म्हणूनय वळखतात. तो भृगुवंशी ऋचीक हाचो पूत. जीवकान कौमारभृत्य तंत्राचें गिन्यान प्रजापति कश्यपाकडल्यान जोडलें. प्रजापति कश्यपाक ब्रह्मदेवाल्या आशीर्वादाक लागून हें गिन्यान अंतर्ज्ञानान प्राप्त जालें.जीवक हाच्या ग्रंथाचें नांव ‘ वृध्दजीवकीयतंत्र ’ अशें आसून कश्यपाकडल्यान हें गिन्यान मेळिल्ल्यान ह्या ग्रंथाक ‘ काश्यपसंहिता ’ म्हणटात. रावण हो कौमारभृत्याचो दुसरो आचार्य आसून ताणें ‘ कुमारतंत्र ’, ‘ बालतंत्र ’, ‘ बालचिकित्सा ’, ‘ नाडीपरीक्षा ’, ‘ अर्कप्रकाश ’, ‘ उद्देशतंत्र ’ हे ग्रंथ बरयल्यात. तेभायर पार्वतक आनी बंधक ह्या दोन कौमारभृत्य तंत्राच्या आचार्यांचो उल्लेख सुश्रुत संहितेचे व्याख्येंत डल्हण ह्या व्याख्याकारान केल्लो आसा.

आयुर्वेदाचो हो पांचवो विभाग आसून तातूंत आकाश (मळब), वायु, तेज (उजवाड), आप (उदक) आनी पृथ्वी ह्या पांच महाभूतांसावन पुराय सृश्ट निर्माण जाता असो एक सिध्दान्त आसा. हाची उतरां, स्पर्श, रूप, रस आनी गंध (वास) अशीं पांच तन्मात्रां आसात. हीं सगळीं तत्वां शरीरांत एकठांय जाल्लीं आसतात. तांचें सूक्षीम कार्य शरीरांत चालूच आसता.सैमाचे नेम मोडटच सूर्य, चंद्र, गिरे हांचो प्रभाव मनशाचे कुडीचेर जाता. तेवरवीं खूबशे रोग उत्पन्न जातात अशें चरक सांगता. (नि. 7.13) ह्या आंगाचो खास विस्तार जाल्लो दिसना. म्हूण हाचें मुखेल पद ब्रह्मा, दक्ष, प्रजापति, भास्कर, आश्र्विनीकुमार, इंद्र, भरद्वाज आदी आचार्यांकडेन वता.

गद म्हळ्यार वाख. ताचे शमनाविशींचे तंत्राक ‘ अगदतंत्र ’ म्हणटात. आयुर्वेदांत ‘ अगद ’ ह्या उतराक खास अर्थ प्राप्त जाला. आचार्य डल्हण हाणें ताची व्याख्या ‘ अगदे विषप्रतीकारः तदर्थ तंत्रम् अगदतंत्रम्। ’ अशी केल्या. ह्या तंत्राचे आचार्य काश्यप, उशना आनी बृहस्पति आसात. आलंबायन नांवाचो एक आचार्य ह्या तंत्राचो तंत्रकार जावन गेला. दारुवाह आनी आस्तीक हेवूय अगदतंत्राचे जाणकार आशिल्ले.

रस हें आयुर्वेदाचें सातवें प्रभावी आंग आसा. हातूंत मनशाची पिराय वाडोवपासंबंदी योग सांगल्यात. सुश्रुतान रसतंत्राची व्याख्या ‘ रसायनतंत्रम् नाम वयःस्थापनम् आयुर्मेधाबलकर रोगापहरण समर्थंच। ’ अशी केल्या. रसायनतंत्र पिराय वाडयता, बुद्ध-शक्त दिता आनी रोगाचो नाश करता. शिव हो रसतंत्राचो मुखेल आचार्य आसलो. भृगु, अगस्त्य आनी वसिष्ठ हेवूय रसतंत्राचे आचार्य आसले. तांच्याफाटल्यान मांडव्यालें रसतंत्र चड म्हत्वाचें आसा. तेभायर व्याहि, पतंजलि, नागार्जुन रसतंत्रांत जाणकार आशिल्ले. नागार्जुनान लोहशास्त्र रसरत्नाकर,आरोग्यमंजिरी, योगसार अशे खूब ग्रंथ बरयल्यात. वाजीकरणः हें आयुर्वेदाचें आठवें आंग. वाजी म्हळ्यार घोडो. घोड्यावरी शक्त दिवपी वखदांची उपाय येवजण म्हळ्यार वाजीकरण.भूतविद्येभशेन ह्या आंगाचो खास विस्तार जावंक ना अशें दिसता. हाचें मुखेल पद ब्रह्म हाचेकडेन वता.

आयज वैजकी वेवसायाचे जायते फांटे जाल्यात आनी त्या त्या विशयाचें खास गिन्यान वैजकी शिकतल्या भुरग्यांक दितात. आयुर्वेदांत ही पध्दत आसली. एकाच विशयांतले जाणकार रोगाची चिकित्या पुरायपणान करूंक शकनात, हें जेन्ना तांचे नदरेक आयलें तेन्ना आठ्य आंगां एकठांय करून ‘ अष्टांगसंग्रह ’, ‘ अष्टांगह्रदय ’ हांचे सारके ग्रंथ बरोवपांत आयले. ह्या आठूय भागांतलीं शास्त्रां बरींच फुडें पाविल्लीं. शल्यतंत्र खूबच फुडारिल्लें. ह्या शास्त्रांत आयुर्वेदाच्या आचार्यांनी आयच्या काळांतल्या वैजकी शास्त्रापरस चड वेल्या पांवड्यावेले सोद लायिल्ले अशें वेदांतल्या लिखाणावेल्यान दिसता. देखीक-म्हातारो जाल्ल्या च्यवन ऋषीक अश्र्विनीकुमारांनी तरनाटेंपण मेळोवन दिल्लें, यज्ञावेळार कापून उडयल्ली दक्षाली तकली परती ताका दसोवन जिवो केल्लो, इंद्राक बोकडाचें शिस्न लायिल्लें, पूषादेवतेक नवे दांत बसयिल्ले, भगदेवाक नवे दोळे दिल्ले अशा कितल्याशाच प्रयोगांचो उल्लेख मेळटा.

वृद्धवाग्भट ‘ अष्टांग संग्रह ’ हाचो, तर वाग्भट ‘ अष्टांगह्रदय ’ हाचो कर्तो आसा. ‘ रुग्विनिश्र्चय ’ हाचो कर्तो माधव बऱ्यापैकी आयुर्वेदीक जाणकार आसलो. हाचे उपरांत चक्रपाणिदत्त, वंगसेन, मिल्हण, बोपदेव, लोलिवराज, सुरेश्वर, नरहरि, मदनपाल, पृथ्वीमल्ल अशे जायते आयुर्वेदाचे ग्रंथकार जावन गेल्यात. आयुर्वेदाची आनीक एक तरेन वांटणी केल्ली आसा. हेतू, लक्षण आनी औषधिविंज्ञान हांकां स्कंध अशें म्हणटात. तेपासत आयुर्वेदाक ‘ त्रिस्कंध आयुर्वेद ’ अशेंय म्हणटात.

आयुर्वेदाचे सांगणेप्रमाण शरीरांत वात, पित्त आनी कफ अशे तीन धातू आसतात. हे धातू पुराय शरीरांत व्यापून आसतात. तांकां लागून शरिराचें धारण-पोशण जाता. धातूंत उणेपण निर्माण जातकच शरीरांत रोग उत्पन्न जातात आनी धातूंत साम्य निर्माण जातकच भलायकी प्राप्त जाता असो आयुर्वेदाचो सिध्दान्त आसा.