O vilancico^[1] é un subxénero da lírica consistente nunha cancionciña de corte popular, de métrica moi variada e de temas moi diversos (entre eles os de Nadal); mesmo pode presentar unha estrutura de glosa, encabezada por unha cancionciña, que vai seguida dunha serie variable de estrofas iguais entre si. É esta a estrutura habitual dos vilancicos de Nadal galegos, escritos e cantados en toda a Península Ibérica durante os Séculos Escuros.

Carlos Villanueva Abelairas, profesor da Universidade de Santiago e investigador de vilancicos galegos, estabelece un punto de partida fundamental ao diferenciar entre panxoliñas e vilancicos: "Estes (refírese aos vilancicos) son as pezas en lingua vulgar que se cantan nas igrexas, con textos populares ou poemas de autor, e que se usaban na liturxia das festas principais en xeral; mentres que a panxoliña, por contra, é a canción popular que cantaba o pobo, organizadamente ou individualmente na igrexa, ante o belén e na festa de Nadal". Aínda que as panxoliñas se cantaban no século XV e XVI, non hai ningún documento que explique as características das mesmas nesa altura, e o único que sabemos é como se organizaban os veciños para ir cantar ao neno Xesús e ao portal dos Reis.

Hai moita documentación sobre vilancicos a través das partituras que quedan nas principais catedrais galegas, entre as que destacan as de Mondoñedo e a de Santiago polo número de textos conservados.

Por outra banda, formalmente o vilancico converteuse nunha especie de cantata, cun esquema típico: unha introdución (para solista), un refrán (para seis, oito, dez ou doce voces) e unhas coplas (para un pequeno conxunto vocal ou voz solista) que alternaban co refrán. Un exemplo de vilancico galego:

Vinde, vinde, vinde, vinde,

vinde, vinde, nosas queridiñas,

vinde, vinde, vinde, vinde,

veréde-lo neno das mil marabillas.

¡Ai, que bunito, que lindo é!

¡Que pés, que pernas, que dentes, que maus!

¡Ai, que olliños! Son dúas estrelas;

non se viu tal no noso lugar.

Espertou rindo. Dixo: queridiñas,

calade, calade, calade, calá;

qu'eu ben vos sei o qu'agora fixestes,

satisfaréivo-la curiosidá. (...)

• Panxoliña

• Alén, P. (1997): Historia da música galega. Cantos, cantigas e cánticos. Ed.. A Nosa Terra.
• Villanueva Abelairas, C. (1994): Los Villancicos gallegos. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza.

• Lendas de Nadal e algún vilancico